AMERYKAŃSKIE KOLONIE FRANCJI

Francuska kolonizacja Ameryki Północnej

Obszary kolonizacji francuskiej
Francuzi zakładali kolonie w Nowym Świecie głównie w ciągu XVII wieku, spodziewając się korzyści gospodarczych. Miały dostarczać cukru, skór oraz innych dóbr niedostępnych w Europie. Odkrywcy i osadnicy francuscy osiedlali się głównie w obecnej Kanadzie - (Nowa Francja i Akadia - okolice Zatoki Św. Wawrzyńca) oraz dolinie Missisipi, wzdłuż wybrzeża Zatoki Meksykańskiej, w obecnych stanach Alabama i Luizjana, zakładając takie miasta jak: Québec, Montreal, Detroit, Saint Louis, Mobile i Nowy Orlean.

Wyprawy badawcze
Pierwszy kontakt Francji z ziemiami Ameryki Północnej to ekspedycja wysłana przez króla Franciszka I 20 kwietnia 1534 r. z Saint-Malo w Bretanii, pod wodzą Jacques'a Cartiera, w skład której wchodziło 61 ludzi. Cartier wylądował w okolicach Zatoki de Chaleurs na półwyspie Gaspé. Nie założył on jednak stałej bazy, tylko wrócił do Francji, zabierając ze sobą dwóch miejscowych Indian. O wiele większe sukcesy osiągnęła wyprawa Samuela de Champlain z 1603 r., wysłana przez króla Henryka IV, który spłynął Rzeką św. Wawrzyńca aż do okolic obecnego Montrealu (on także w 1608 r. założył Quebec).

Początki kolonizacji
Pierwsza próba kolonizacji podjęta została przez Francuzów w 1598 r. na Sobolej Wyspie (Sable Island), na południowy wschód od obecnej Nowej Szkocji (Nova Scotia). Kolonia ta nie przetrwała długo, ponieważ występowały kłopoty z jej zaopatrzeniem i 12 osób, które przetrwały, powróciło do Francji w 1605 r. Następną kolonię o nazwie Akadia (Acadia) założono w 1603 r. z ośrodkiem w Port Royal (obecnie Annapolis).

Nowa Francja
zwana też Kanadą.
Kolonia została założona przez Samuela de Champlaina, który został jej pierwszym gubernatorem generalnym.
Historia
Choć początkowo Nowa Francja opierała się na typowych dla Kolonizacji angielskiej kompaniach handlowych opartych na zasadach merkantylizmu, to wkrótce kolonia weszła pod jurysdykcję króla Francji.
Od tego momentu ustrój polityczny Nowej Francji był kopią feudalnej Francji w miniaturze.
Na czele kolonii stał gubernator generalny posiadający uprawnienia wicekrólewskie. Choć teoretycznie gubernator posiadał wielką władzę, w praktyce była ona ograniczona przez występowanie dwóch innych potężnych urzędów - intendenta Kompanii Kanady i biskupa Quebecu. Kompetencje tych trzech urzędów pokrywały się częściowo, prowadząc do licznych sporów.
Ziemia podzielona była na senioraty, nad którymi feudalny nadzór sprawowali seniorowie. Zobowiązani byli do utworzenia infrastruktury w obrębie swojej jurysdykcji (np. budowy młyna). Podlegali im także koloniści zamieszkujący poszczególne senioraty. Ten sztuczny i nieodpowiadający specyficznym potrzebom system odpowiedzialny był za powolny rozwój kolonii.
Mimo że teoretycznie Nowa Francja obejmowała teren od ujścia Rzeki Św. Wawrzyńca do obszaru Wielkich Jezior, to w praktyce była ograniczona do pasa lądu rozciągającego się pomiędzy miejscami położenia miast - garnizonów": Québecu, Montrealu oraz Trois Rivieres. Znacznie dalej docierały wpływy jezuitów, którzy prowadzili intensywną akcję misjonarską wśród plemion Indian kanadyjskich.


Francuskie terytoria (na niebiesko) w Ameryce Północnej w 1702
(przed tzw. Wojna królowej Anny (1702-1713))

Niemniej jednak, francuska Kanada rozwijała się, a dla wielu wolność za oceanem była atrakcyjna. Według spisu z roku 1665, w Nowej Francji istniało 538 gospodarstw domowych obejmujących 3215 ludzi. Po trzydziestu latach liczba ta zwielokrotniła się, tym bardziej że trwał stały napływ kolonistów dobrowolnych, żołnierzy wybierających pozostanie w Kanadzie oraz zesłańców. W 1723 skierowano tu pierwszą partię 130 zesłańców, głównie drobnych kryminalistów. W 1688 populacja osiągnęła 10 803 mieszkańców, a w 1698 już 13 803. W chwili likwidacji Nowa Francja liczyła ponad 50 000-60 000 mieszkańców.

Począwszy od 1730 zaczęły powstawać nowe senioraty, poszerzając granice kolonii. W latach 1731-1755 powstał szereg senioratów nad górnym, środkowym i dolnym biegiem Rzeki Św. Wawrzyńca, w okolicy dzisiejszej Ottawy oraz nad rzekami Richelieu oraz Chambly. Po roku 1660 (?) rozpoczęła się kolonizacja terenów południowego Ontario nad jeziorami Ontario i Erie. Powstały wtedy forty strzegące tego ważnego szlaku komunikacyjnego, np. w dzisiejszym Kingston, Fort Frontenac, Fort Niagara czy Fort Pontchartrain (dzisiejsze Detroit).

Na wschód od tych obszarów znajdowała się inna kolonia francuska, Akadia, zaś na południe, w dolinie rzek Ohio i Missisipi rozciągała się Luizjana.

Podstawą ekonomiczną kolonii było leśnictwo i handel. Od początków XIX w. zaczął się także rozwijać przemysł - głównie szkutniczy, włókienniczy i przeróbki drewna, a także górnictwo. Jednakże najistotniejszym źródłem olbrzymich dochodów było łowiectwo i cały przemysł futrzarski. Mimo stałego oporu Indian, Francuzom udało się stworzyć siatkę szlaków komunikacyjnych oraz drobnych faktorii łowieckich na olbrzymim obszarze sięgającym Gór Skalistych. Kolonia nigdy jednak nie zdołała wykształcić efektywnego rolnictwa i była zależna od dostaw żywnościowych z Europy.

Nowa Francja przestała istnieć w 1763 w wyniku pokoju paryskiego kończącego wojnę siedmioletnią.


Cele kolonizacji
Francuzi interesowali się głównie handlem skórami, kupując je od miejscowych Indian (głównie Huronów i z plemienia Ottawa), z którymi zawierali przymierza. Włączali się także aktywnie w wojny z tradycyjnymi ich wrogami Irokezami (zobacz: wojny bobrowe). Duże znaczenie dla rozwoju handlu miało założenie przez kardynała Richelieu w 1627 r. kompanii handlowej o nazwie Nowa Francja (La Compagnie des Cent-Associés). Francuzi, odwrotnie niż Brytyjczycy, koncentrowali się na handlu, nie mieli zamiaru się tam osiedlać na stałe. Drugim obszarem ich działalności było ewangelizacja Indian i rozprzestrzenianie katolicyzmu poprzez liczne misje jezuickie.

Luizjana
Kolonia Luizjana (nazwana tak od imienia Ludwika XIV) została założona w 1682 r., kiedy to La Salle dotarł do ujścia Missisipi. W 1714 r. Louis Juchereau de St. Denis zakłada Fort St. Jean Baptiste (obecnie Natchitoches), pierwsze stałe osiedle w Luizjanie. W 1718 r. de Bienville rozpoczyna budowę Nowego Orleanu.

Odkrywanie Luizjany przez Europejczyków rozpoczęło się w 1673, kiedy to granice Nowej Francji przesunęły się do Wielkich Jezior. Tego samego roku Louis Joliet wraz z jezuitą, ojcem Marquette, zawędrowali nad jezioro Michigan, a następnie wędrując w górę rzeki Fox dotarli do Missisipi, po czym żeglując z jej biegiem, osiągnęli rzekę Arkansas. W obawie przed Hiszpanami powrócili na północ. Dziesięć lat później całą drogę od Wielkich Jezior do Zatoki Meksykańskiej przebył Robert la Salle, który ogłosił te ziemie domeną francuską i nazwał je Luizjaną, na cześć króla Francji Ludwika XIV.

Pierwsze osiedle w Luizjanie zwane Biloxi powstało w 1699, w obecnym stanie Missisipi. W 1710 powstała kolonia Mobile u wybrzeży Zatoki Meksykańskiej, w dzisiejszym stanie Alabama. W 1718 kolonialny gubernator Jean Baptiste Le Moyne, zwany także "Ojcem Luizjany", założył Nowy Orlean. Początkowo Luizjana była kolonią prywatną, lecz w 1732 została wzięta pod opiekę państwową i przekształcona w kolonię królewską.

Francuska Luizjana, choć teoretycznie obejmowała olbrzymi obszar pomiędzy Appalachami a Górami Skalistymi, w szczytowym swym rozwoju była zamieszkiwana przez nie więcej niż 30 tysięcy białych mieszkańców, a większość z nich zamieszkiwała jej południowe krańce. Nigdy też nie osiągnęła samowystarczalności ekonomicznej. Francuzi w Luizjanie zdołali nawiązać przyjazne stosunki z Indianami prowadząc z nimi intratny dla obu stron handel skórami. Obszary w dorzeczu rzeki Ohio miały ważne znaczenie strategiczne, skąd łatwo dało się prowadzić dywersję w koloniach brytyjskich, rozłożonych wzdłuż wschodniego wybrzeża. Teren ten był teatrem brytyjskiej wojny z Indianami i Francuzami w latach 1754-1760 (jako część tzw: Wojny francusko-indiańskiej (1689- 1754 -1763)).

Francja utraciła Luizjanę wraz z Nową Francją na rzecz Wielkiej Brytanii, zgodnie z pokojem paryskim kończącym w 1763 wojnę siedmioletnią. Brytyjczycy zajęli część Luizjany na wschód od Missisipi tylko formalnie, bowiem przez całe dziesięciolecia ziemie te pozostawały terenami indiańskimi. Luizjana właściwa i tereny na zachód od Missisipi przypadły Hiszpanii jako rekompensata za Florydę. Hiszpanie nigdy nie zdołali skolonizować Luizjany i żywioł francuski ciągle był w niej dominujący.

Luizjana powróciła w ręce francuskie na krótko w 1800, na mocy traktatu z San Ildefonso. Napoleon Bonaparte przejął ją od Hiszpanii, w zamian za nigdy niedotrzymaną obietnicę oddania jej włoskiej Toskanii. Zanim jeszcze stała się ona formalnie francuską kolonią, Talleyrand zaproponował Stanom Zjednoczonym zakupienie całej Luizjany za około 15 mln dolarów. Ten tak zwany zakup Luizjany (Louisiana Purchase) był największą w historii transakcją sprzedaży nieruchomości. 20 października Senat, a 20 grudnia 1803 Kongres ratyfikował podpisane 30 kwietnia 1803 porozumienie z Francją. Ostatecznie terytorium o powierzchni 2 144 476 km2, stanowiące 23,3% dzisiejszej powierzchni Stanów Zjednoczonych, zakupiono za 23 213 568 dolarów amerykańskich (wraz z odsetkami). W rękach hiszpańskich pozostała jedynie zachodnia Floryda.

Na niebiesko francuskie posiadłości w Ameryce Północnej, w 1750 r.

Upadek Nowej Francji

W wyniku wojny z Wielką Brytanią (1759-1763) (Zobacz: Wojna francusko-indiańska (1689- 1754 -1763)) całe francuskie terytorium w Ameryce Północnej zostało podzielone pomiędzy Wielką Brytanię i Hiszpanię. Jedynym wyjątkiem pozostały wyspy Saint-Pierre i Miquelon na kanadyjskim wybrzeżu, zatrzymane jako baza rybacka. Francja na krótko objęła w posiadanie część posiadłości hiszpańskich w czasie rządów Napoleona. Nie była jednak w stanie ich utrzymać i odpowiednio zaopatrzyć, ponieważ nie posiadała rozbudowanej marynarki. Dlatego też, aby jej kolonie nie wpadły w ręce Brytyjczyków, Napoleon sprzedał Luizjanę Stanom Zjednoczonym.

Karaiby
Obecność Francuzów w Ameryce Północnej zaznaczyła się także na wyspach karaibskich: Haiti - nazywane przez Francuzów wyspą św. Dominika zostało zasiedlone po raz pierwszy w 1625 r., a prawa Francji do tej wyspy potwierdzone zostały przez traktat z Ryswick w 1697 r. Haiti uzyskało niepodległość w 1804 r.

Martynika - pierwsi osadnicy francuscy pojawili się tam w lipcu 1635 r. pod przywództwem normandzkiego szlachcica Pierre'a Belain d'Esnambuc. Dziś wyspa pozostaje nadal francuskim departamentem zamorskim.

Gwadelupa - w skład której wchodzą wyspy: św. Bartłomieja (St. Barthélemy), św. Marcina (St. Martin), Les Saintes, La Désirade, Marie-Galante i Gwadelupa została zasiedlona przez Francuzów około 1635 r. po nieudanej hiszpańskiej próbie kolonizacji tych wysp. Pozostaje ona nadal departamentem zamorskim Francji.
Gwadelupa i Martynika zostały przejęte przez Wielką Brytanię w czasie wojny z 1759 r. i ponownie zwrócone Francji wraz z jej końcem w 1763 r. w czasie wymiany, w wyniku której Francuzom zwrócono właśnie te wyspy, a Wielka Brytania zatrzymała byłe francuskie posiadłości w Kanadzie.

Saint Lucia - przejęta przez Francję w 1650 r. Do 1814 r. zmieniała 14-krotnie właścicieli zanim ostatecznie przeszła w posiadanie Anglików.

Grenada - stała się francuską kolonią w 1650 r. i pozostawała nią do 1762 r., kiedy zdobyli ją Anglicy w czasie wojny siedmioletniej. Przejęta ponownie przez Francuzów w czasie wojny kolonii amerykańskich z Wielką Brytanią w 1779 r., została zwrócona Wielkiej Brytanii przez traktat paryski w 1783 r.

Tobago - było francuską kolonią do 1762 r., kiedy to zdobyli je Anglicy.