APACZE CHIRICAHUA : ziemie : wodzowie : wojny : Geronimo : Winetou

Mapa pokazuje Apaczerie, czyli ziemie ktore w XVIII i XIX wieku zamieszkiwalo wojownicze plemie Apaczow.
Inne plemiona na mapie to Comanches = Komancze, Ute = Utahowie, Cheyennes = Czejeni, Osages = Osedzowie.
Plemiona Tonkawa i Karankawa graniczace z Apaczami Lipan w Teksasie, uprawialy ludozerstwo.
Szczepy Apaczow:
Prairie Apaches (Apacze Prerii), Western Apaches (Zachodni Apacze), Jicarilla Apaches, Lipan Apaches,
Mescalero Apaches, to ci od Winnetou, oraz Chiricahua Apaches, czyli ci co walczyli najdluzej.

Podzial plemienia Apaczow na szczepy.
Ich ziemie i wodzowie.

Apacze Plemie Apaczow zamieszkiwalo bardzo rozlegle tereny w poludniowo-zachodniej czesci Stanow Zjednoczonych (stany Oklahoma, Teksas, Nowy Meksyk i Arizona) i w polnocno-zachodniej czesci Meksyku (prowincje Coahuila, Chihuahua, i Sonora).

Plemie dzielilo sie na kilka szczepow i podszczepow znanych pod roznymi nazwami. Ponizej ich nazwy w jezyku polskim, angielskim i hiszpanskim.

Szczepy:
Apacze Prerii (ang. Prairie Apaches).
Inne nazwy tego szczepu to Apacze Rownin (ang. Plains Apaches), Kiowa Apacze (ang. Kiowa Apaches, ind. Naisha). W XIX wieku byl to najmniej liczny szczep Apaczow i jedyny zyjacy calkowicie na preriach. Obozowali wspolnie z Kiowami, dlatego czesto byli nazywani Kiowa-Apaczami. Ich lowiska znajdowaly sie na zachod od rzeki Arkansas w jej srodkowym biegu. (Obecnie to centralna czesc stanu Oklahoma.)
Apacze Prerii jako jedyni z Apaczow przyjaznili sie z Komanczami. Wojownicy tego szczepu nawet uczestniczyli w wyprawach Komanczow przeciwko innym Indianom i bladym twarzom. Komancze, Kiowowie i Apacze Prerii czesto obozowali razem. W 1888 w Oklahomie zylo 1.600 Komanczow, 1.200 Kiowow i 350 Apaczow Prerii.
- - - - - - - - - - Szczep Apaczow Prerii dzielil sie na 4 grupy.
- - - - - - - - - - Ich nazwy sa na razie mi nieznane.
.
Jicarilla Apacze. Jicarilla byli najbardziej na polnoc polozonym szczepem plemienia Apaczow.
Ich ziemie obejmowaly wysokie i piekne Gory Sangre de Cristo oraz czesc dolin rzek Rio Grande i San Juan. Mimo obfitosci jeleni i innych zwierzat Jicarilla zapuszczali sie na prerie Teksasu i Kolorado aby polowac na bizony. Tam zwykle dochodzilo do starc z Komanczami, ktorzy tez polowali na te zwierzeta. Apacze Jicarilla byli czestymi goscmi w hiszpanskim / meksykanskim miescie Santa Fe.
- - - - - - - - - - Grupy Jicarilla:
- - - - - - - - - - - Olleros, zamieszkiwali gory i zajmowali sie polowaniem i uprawa roli.
- - - - - - - - - - Z czasem ich wioski upodobnily sie do wiosek Indian Pueblo z ktorymi
- - - - - - - - - - sasiadowali. Olleros liczyli 6 wiosek.
- - - - - - - - - - - Llaneros, zamieszkiwali doliny podgorskie i prerie i zajmowali sie
- - - - - - - - - - polowaniem na bizony. Mieszkali w tipi tak jak Komancze i Czejeni.
- - - - - - - - - - Llaneros liczyli 8 wiosek.
Przez 200 lat Jicarilla Apacze na przemian handlowali i walczyli z Hiszpanami, a potem z Meksykanami. Jicarilla takze czasami niepokoili bialych handlarzy i podroznych na Szlaku Santa Fe. W 1849 doszlo do wojny Apaczow Jicarilla z Amerykanami w stanie Nowy Meksyk. W 1850 kilku przewoznikow pocztowych zostalo zabitych przez Jicarillow. W ciagu nastepnych kilku lat Apacze Jicarilla dokonali drobnych atakow na Amerykanow.
Na poczatku roku 1854 oddzialy armii amerykanskiej wyruszyly w pole przeciwko Apaczom. Porucznik Bell ze swym oddzialem natknal sie nad rzeka Canadian na grupe wodza Lobo Blanco. Doszlo do starcia w wyniku ktorego po stronie indianskiej zostal zabity wodz i 4 wojownikow, a po stronie bialych 2 zolnierzy. Nastepnego dnia grupa wojownikow Jicarilla i Utahow zabrala bydlo nalezace do garnizonu Fortu Union zabijajac przy tym 2 kowboji.
30 Marca 1854 oddzial Porucznika Davidsona (60 kawalerzystow) zaatakowal wioske Apaczow i Utahow w polnocno-wschodnim Nowym Meksyku. Wodz Flechas-Rayada mial do dyspozycji 250 slabo uzbrojonych wojownikow. Walka trwala 3 godziny. Straty wojska byly ciezkie: 22 zabitych i 36 rannych. Apacze i Utahowie mieli 20 zabitych i nieznano ilosc rannych. Amerykanie wycofali sie pozostawiajac Indian panami pola bitwy.
Kilka dni pozniej silny oddzial wojska (200 kawalerzystow i 100 piechurow) prowadzony przez 32 zwiadowcow, znalazl wioske Apaczow wodza Chacon w kanionie Ojo Caliente. Chacon mial do dyspozycji zaledwie 100-150 wojownikow. Apacze po stracie 5 zabitych i 6 rannych rzucili sie do ucieczki. Biali nie poniesli zadnych strat. Apacze rozproszyli sie po okolicznych gorach cierpiac z zimna i braku pozywienia (wojsko zniszczylo im wioske z zapasami skor i zywnosci). Wielu zmarlo zanim w koncu wodzowie zdecydowali sie pojsc do rezerwatu. Po tej przegranej Apacze Jicarilla juz nigdy nie przeciwstawili sie oddzialom wojska i swe dzialania ograniczyli glownie do nielicznych wypadow poza rezerwat w celu kradziezy bydla i owiec okolicznym amerykanskim i meksykanskim osadnikom.

.
Zachodni Apacze (ang. Western Apaches). Inne nazwy to Coyotero Apacze (ang. Coyotero Apaches, hiszp. Coyoteros), Apacze Bialej Gory (ang. White Mountain Apaches), San Carlos Apacze, itd. Niektore z tych nazw pochodza od nazw poszczegolnych grup a nawet podgrup tego szczepu, co wprowadza w dodatkowe zamieszanie. Na przyklad Coyotero jest takze nazwa Wschodnich Apaczow Balej Gory. A San Carlos nazwa jednej z grup Apaczow Zachodnich.
Zachodni jako jedyny szczep plemienia Apaczow nie mieli kontaktu z Komanczami. Wojownicy Apaczow Zachodnich zarowno zaciekle walczyli z Amerykanami jak i sluzyli im jako zwiadowcy przeciwko innym Apaczom.
To wlasnie Zachodni Apacze stoczyli wiecej bitew i potyczek z wojskami amerykanskimi niz Chiricahua. Tutaj jest mapa na ktorej sa zaznaczone kolorem czerwonym ich bitwy z armia USA. Poniewaz nie mieli latwego dostepu do gor Sierra Madre w Meksyku wiec ich opor zostal zlamany szybciej niz Chiricahua.
- - - - - - - - - - Grupy Apaczow Zachodnich:
- - - - - - - - - - - Biala Gora (ang. White Mountain, hiszp. Sierra Blanca Apache)
- - - - - - - - - - - Ta grupa dzielila sie na Wschodnich i Zachodnich
- - - - - - - - - - - San Carlos
- - - - - - - - - - - Do niej nalezeli m.in. Aravaipa Apacze i Pinal Apacze
- - - - - - - - - - - Cibecue, znani takze pod nazwa Ludzie Czerwonego Kanionu
- - - - - - - - - - - Poludniowi Tonto (ang. South Tonto)
- - - - - - - - - - - Polnocni Tonto (ang. North Tonto)
- - - - - - - - - - - Inne grupy Zachodnich Apaczow nazywali Tontow "Ci Ktorych Nie Zrozumiesz"
- - - - - - - - - - - Chiricahua nazywali wszystkich Tonto Apaczow "dzicy" (wild), "szaleni" (crazy).
Ziemie szczepu Zachodnich Apaczow lezaly w calosci w Arizonie. Grupa Bialej Gory miala swe wioski nad rzekami Gila, White i Black. Grupa San carlos obozowala na wschod od Apaczow Bialej Gory, pomiedzy Gila i salt, i na poludnie od Gila az do miasteczka Tucson. Grupa Cibecue miala wioski na polnoc od rzeki Salt. Poludniowi Tonto mieszkali nad rzekami Salt i Verde i pomiedzy nimi. Ziemie Polnocnych Tonto lezaly na wschod od gornego biegi rzeki Verde.
Najbardziej znani przedstawiciele Apaczow Zacodnich to: Delshay,
Chuntz, Diablo, Apache Kid, Zlamany Nos, Zolty Piorun, i Bonito.
.
Lipan Apacze (hiszp. Lipanos, ang. Lipan Apaches), zwani takze Wschodnimi Apaczami (ang: Eastern Apaches). Hiszpanie nazywali ich i Apaczow Mescalero, Llaneros, od okresowych polowan na bizony na Llano Estacado. Sami Lipani nazywali siebie Light Gray People, czyli Lekko Szarzy Ludzie. Zamieszkiwali oni tereny polozone po obu stronach dolnego biegu rzeki Rio Grandu. Na wschodzie docierali do Zatoki Meksykanskiej, a na zachodzie do rzeki Pecos.
Przypuszcza sie ze przybyli oni do Teksasu na poczatku lat 1600-ych. Poczatkowo zamieszkiwali obszary Llano Estacado, i Kraine Wzgorz (ang. Hill Country). Zmusili oni mieszkajacych tam Tonkawa i Jumanos do odejscia na wschod i poludnie. Po przybyciu Komanczow, Apacze Lipan sami stali sie obiektem atakow i zostali wyparci z wiekszosci rowniny Llano Estacado.
Okolo 1670 roku wskutek wielkiej suszy szczep Lipanow podzielil sie na dwa podszczepy: Lipanow Rownin i Lipanow Lasow. Ci pierwsi mieszkali wokol gornego biegu Kolorado w Teksasie, a drudzy w rejonie obecnego miasta San Antonio. Dalsze zmiany terytorialne nastapily wskutek nieprzerwanych atakow Komanczow. Oba podszczepy dzielily sie na kilka grup.
- - - - - - - - - - Grupy Lipanow:
- - - - - - - - - - - Lipiyanes pod wodza Mocnej Reki (mala grupa ktora jako jedyna
- - - - - - - - - - z Lipanow nie opuscila swych ziem pod silnym naporem Komanczow)
- - - - - - - - - - - Wschodni Lipan (ich ziemie na wschodzie dotykaly Zatoki Meksykanskiej)
- - - - - - - - - - - Zachodni Lipan (w swych wyprawach lowieckich zapuszczali sie do Gor
- - - - - - - - - - Sacramento, do Wielkiego Zakretu Rio Grande, i na Plaskowyz Edwardsa)
- - - - - - - - - - - Natages, zwani takze Ludzmi Meskalu (faktycznie to byla mala grupa
- - - - - - - - - - Apaczow Mescalero, ktorzy wspolnie mieszkali z Zachodnimi Lipanami)
- - - - - - - - - - Sasiedzi Lipanow, Apacze Mescalero, dzieli ich tylko na dwa podszczepy:
- - - - - - - - - - - Ludzie bez Wody (ang: No Water People), tu chyba chodzi o Zachodnich
- - - - - - - - - - Lipanow ktorych czesc ziem lezala na obszarach pustynnych)
- - - - - - - - - - - Ludzie Wielkiej Wody (ang: Big Water People), poniewaz zyli wzdluz
- - - - - - - - - - Rzeki Rio Grande a ich ziemie na wschodzie siegaly Zatoki Meksykanskiej.
- - - - - - - - - - To prawdopodobnie chodzi o Wschodnich Lipan.
Mimo utraty swych ziem i doznania kilku bardzo dotkliwych porazek z rak Komanczow, Lipani nigdy nie poddali sie. Prowadzili oni liczne wojny nie tylko z Komanczami, ale takze z Hiszpanami, Meksykanami i Amerykanami. Lipan zaoferowali swe uslugi jako zwiadowcy Teksaskim Rangersom i oddzialom armii USA jako zwiadowcy przeciwko Komanczom.
Wedlug niektorych historykow Apacze Lipan byli najbardziej agresywnymi ze wszystkich Apaczow mieszkajacych na wschod od Rio Grande. Na przyklad Arthur Gomez pisze Lipani wzbudzali najwiekszy strach ze wszystkich wschodnich szczepow Apaczow. (na str. 24 w A most singular country pisze: "Finally, the Lipanes, recognized as the most fearsome of the Eastern Apaches bands, dominated the region from the [Texas] Panhandle to the mouth of the Rio Grande.")
Lata 1720-25 to okres walk Lipanow z Hiszpanami. W latach 1730-56 przybylo wielu osasnikow z Wysp Kanaryjskich, ktorzy osiedlili sie na ziemiach Lipanow. W 1731 ok. 500 wojownikow Lipan rozbilo w zasadzce oddzial 20 zolnierzy hiszpanskich. Gdy kilku pozostalych przy zyciu zolnierzy oczekiwalo pewnej smierci, Lipani przerwali walki i odjechali. W 1745 ok. 300 wojownikow zaatakowalo miasteczko Béxar. Wojownicy zaczeli podpalac domy gdy zolnierze otworzyli ogien. W dodatku Indianie ktorzy byli sojusznikami Hiszpanow kontr-atakowali i Lipani rzucili sie do ucieczki.
W 1749 Lipani i Hiszpanie zawarli pokoj, a rok pozniej wybucha wsrod nich epidemia ospy. Czesc Lipanow w poplochu ucieka az za Rio Grande majac nadzieje ze w ten sposob unikna choroby. W 1754 Hiszpanie buduja pierwsza misje majaca nawrocic Lipanow na chrzescijanstwo. W nastepnym roku jednak Lipani chwytaja za bron i niszcza wszystkie budynki misyjne. Niezniecheceni Hiszpanie buduja druga misje w 1757 nad rzeka San Saba River. W nastepnym roku jest ona zrownana z ziemia przez Komanczow i Wichita. Trzecia i czwarta misja dla Lipanow powstaja pod koniec 1761. Po czterech latach Lipani opuszczaja obie misje i rozpoczynaja ataki na osiedla hiszpanskie. W 1772 ok. 300 wojownikow Lipan najechalo prowincje Coahuila w polnocnym Meksyku, niszczac i grabiac male osiedla hiszpanskie i uprowadzajac kilku jencow i setki owiec i krow. W 1780 wybucha kolejna epidemia ospy, zbiera ona wiecej ofiar niz pierwsza epidemia. Lipani podejrzewaja ze Hiszpanie celowo rozprzestrzeniaja choroby w ich szczepie. Przez nastepne dziesieciolecia Lipani beda atakowac Hiszpanow w Teksasie i Meksyku, oraz bronic sie przez agresywnymi Komanczami. Szczegolnie rajd Lipanow przeprowadzony w 1817 na osiedla hiszpanskie lezace wzdluz Rio Grande odbil sie szerokim echem na pograniczu.
W 1850 miasto Zaragosa "adoptowalo" Lipanow ofiarujac im ziemie niedaleko hacjendy Patińo. Miasteczko Musquiz (prowincja Coahuila) z kolei “adoptowalo” Indian Kickapoo. Niestety wkrotce dochodzi do walk miedzy Indianami. Wybucha kolejna epidemia ospy wsrod Lipanow, ktorzy nadal zamieszkuja Teksas. Czesc szczepu ucieka przed choroba do Meksyku a czesc dolacza do Apaczow Mescalero. W 1858-59 w samym Teksasie pozostalo tylko 120 mezczyzn, kobiet i dzieci Lipan. Potem Teksanczycy utworzyli dla Lipanow i Tonkawa maly rezerwat. Ci z Lipanow ktorzy pozostali w Meksyku zostali zaatakowani w 1869 przez wojsko z garnizonu w Monterrey i uciekli do USA gdzie dolaczyli do Apaczow Mescalero.
W 1873 oddzialy amerykanskie pod dowodztwem Ranalda Mackenzie (tego samego ktory poskromil Komanczow, Kiowow i Czejenow) przekroczyly Rio Grande i zaatakowaly Lipanow w prowincji Coahuila. Kolejna kampania militarna skierowana przeciwko Lipanom w latach 1875-76 i przeprowadzona przez wojska amerykanskie i meksykanskie, zmusza Lipanow do opuszczenia Meksyku i pojscia do rezerwatow w USA. W 1881 duze sily armii meksykanskiej i kilka oddzialow armii amerykanskiej oczyszczaja prowincje Coahuila z resztek Lipanow. Tylko garstka zdolala umknac i schronic sie na pustkowiach w prowincji Chihuahua. W 1884 Lipani zostaja przeniesieni z Teksasu do Oklahomy.

.
Mescalero Apacze (hiszp. Mescaleros), Faraoni Apacze (ang. Pharaone Apaches), Llanerosi (hiszp. Llaneros, ang. Llanero Apaches), itd. Ich ziemie znajdowaly sie w zarowno w USA, w gorach pomiedzy rzekami Rio Grande i Pecos, jak i w Meksyku (polnocne prowincje Chihuahua i Coahuila). Spory obszar ich ziem zajmowaly pustynie i polpustynie. Za to czesc gor Sacramento i Guadelupe obfitowala w jelenie i antylopy. Mescaleros takze wybierali sie na pobliskie Llano Estacado aby zapolowac na bizony.
Mescaleros byli wielokrotnie atakowani przez Komanczow i poniesli ciezkie straty. Mimo tego nie zaprzestali niewielkich wypraw odwetowych. Mescaleros takze organizowali wyprawy lupiezcze przeciwko Amerykanom, a szczegolnie przeciwko Hiszpanom i Meksykanom. Ci ostatni oferowali bardzo wysoka nagrode za skalp jednego z wodzow Mescalerow. Grupa wojownikow Mescalero wziela udzial w wojnie wodza Victorio od Apaczow Chiricahua.
- - - - - - - - - - Grupy Mescaleros:
- - - - - - - - - - - Natages, lub Ludzie Meskalu (ang. Mescal People)
- - - - - - - - - - - Cuelcajenne, lub Ludzie Rownin (ang. People of the Plains)
- - - - - - - - - - - Chilpaines, lub Ludzie Gor (ang. Mountain Ridge Band People)
- - - - - - - - - - - Ch'laandé , lub Ludzie Antylopy (ang. Antelope Band People)
- - - - - - - - - - - Nit'ahéndé
- - - - - - - - - - - Norteńos, lub Aguas Nuevas. Wiekszosc ich ziem znajdowala sie
- - - - - - - - - - w polnocnej czesci prowincji Chihuahua, Meksyk.
- - - - - - - - - - - Tahuundé , polowali po obu stronach rzeki Rio Grande.
- - - - - - - - - - - Tuintsundé , lub Ludzie Duzej Wody (ang. Big Water People)
- - - - - - - - - - powstali z polaczenia sie Mescalerow z jedna z grup Lipan Apaczow.
- - - - - - - - - - - Tuetinini , lub Twardzi Ludzie Pustyni (ang. Tough People of the Desert).
- - - - - - - - - - Powstali z polaczenia sie Mescalerow z jedna z grup Lipan Apaczow.
- - - - - - - - - - Zajmowali ziemie lezace glownie w prowincjach Coahuila i Chihuahua w Meksyku.
Najbardziej znani przedstawiciele Apaczow Mescalero to:
Barranquito, Cadete, Cigarito, Santana, Gomez, i Muchacho Negro.
.
Chircahua Apacze (ang. Chiricahua Apaches), Mimbreno Apacze (hiszp. Mimbreńos),
i Gila Apacze (hiszp. Gileńos). Chiricahua zamieszkiwali poludniowo-wschodnia Arizone,
poludniowo-zachodni Nowy Meksyk, oraz polnocna czesc meksykanskich prowincji Sonora
i Chihuahua.
- - - - - - - - - - Grupy Chiricahua:
- - - - - - - - - - - Centralna, lub Chokonen ---> wodz Cochise
- - - - - - - - - - - Wschodnia, lub Chihenne --> wodz Victorio
- - - - - - - - - - - Poludniowa, lub Nedni -----> wodz Juh
- - - - - - - - - - - Bedonkohe, lub Mogollon ---> wodz Chihuahua
- - - - - - - - - - Wiecej informacji na ten temat jest tu .

Wyglad i charakter Apaczow.

Apacze Chiricahua mieli wiele pozytywnych cech charakteru jak na przyklad szczerosc, lojalnosc i poczucie humoru. Oprocz tego byli dobrymi rodzicami, kochali swe dzieci i troszczyli sie o swe rodziny. Wsrod cech negatywnych byla klotliwosc i szczegolnie pociag do alkoholu. (Jason Betzinez pisze na str. 38 w I Fought With Geronimo: "Apaches possessed many virtues such as honesty, endurance, loyalty, love of children, and sense of humor. They also had at least two serious faults. One of these was drunkenness and the other a fondness for fighting among themselves, these often going hand in hand.")

Wodz Komanczow Wodz Apaczow Wojownicy Apaczow i ich najzacietsi wrogowie, Komancze, nosili dlugie wlosy. Przy czym Apacze uzywali opaski na glowe przytrzymujace wlosy, tak jak to widac na ilustracji obok, a Komancze wtykali we wlosy piora orlow i krukow.

U Apaczow opaska na glowe byla poczatkowo zrobiona ze skory, ale po przybyciu Hiszpanow opaski z flaneli i innych kolorowych tkanin staly sie bardziej popularne. W latach 1880-ych aby odroznic wrogich Apaczow od przyjaznych (np. sluzacych jako zwiadowcy armii amerykanskiej) General Crook nakazal aby ci ostatni nosili czerwone opaski.
Wrodzy bialym wojownicy z grupy Geronimo i Chato wykorzystali to w swej kampanii. Nakladali czerwone opaski i podjezdzali do osadnikow czy gornikow mowiac w lamanej angielszczyznie ze sa dobrymi indianami (ang: friend, good Indian). Po tym jak biali pozwolili im na zblizenie sie, wojownicy otwierali ogien z karabinow i rewolwerow.

Komancze mieli nieco jasniejsza skore niz Apacze.

Mlodzi mezczyzni z plemienia Apaczow Zarowno Apacze i Komancze byli raczej niewysocy. Na przyklad srednia wzrostu Komancza wynosila 167.8 cm a Apacza 167.5 cm lub 168 cm (historycy podaja tu rozne liczby). Za najwyzszych uchodzili Osedzowie, Wrony (173.2 cm) i Czejeni (174.5 cm !). Oczywiscie wsrod Apaczow i Komanczow zdarzali sie takze bardzo wysocy mezczyzni, a wsrod Osedzow, Wron i Czejenow bardzo niscy.

Gdy w 1885 dziennikarz zapytal Kapitana Gatewood'a (dowodca grupy poscigowej za Geronimo) jak wygladaja Apacze, ten powiedzial nastepujaco. "Oni sa swietnie zbudowani, raczej niewysocy wzrostem, ale za to same miesnie i sciegna." (na stronie 63 w Odie Faulk - The Geronimo Campaign : "One other point raised by the reporter was a description of the renegades. Gatewood responded: 'They are wonderfully tough and muscular, rather short in stature, but all muscles and sinews.")
Z kolei Porucznik Britton Davis, ktory przebywal kilka lat w rezerwacie tak ich opisal: "Male dlonie i stopy; male kosci; cienkie rece i nogi, ale te ostatnie pokryte miesniami i zylami tak twardymi jakby byly z zelaza (...) Ich klatki piersiowe sa pelne, szerokie (...)"

Ulzana w rezerwacie Ulzana w filmie W filmach Apacze byli pokazywani jako wysocy i barczysci mezczyzni. Po lewej jest kadr z filmu "Ulzana - Ostatnia Walka Apacza" z 1974 roku w ktorej role glowna gral wysoki i swietnie zbudowany jugolsowianski aktor Gojko Mitic. Z kolei w amerykanskim filmie "Rajd Ulzany" role glowna gral Burt Lancaster, wysoki i dobrze zbudowany fizycznie aktor.
Po prawej jest fotografia prawdziwego Ulzany w okresie zycia w rezerwacie.

Do nielicznych wysokich Apaczow nalezeli dwaj slynni wodzowie Chiricahua: Mangas Coloradas i Cochise. Mangas Coloradas byl takze nazywany Fuerte, co znaczy mniej wiecej tyle co duzy, silny. Sweeney pisze o nim ze byl niezwykle duzy, silny, nie tylko jak na Apacza, ale takze na bialego w pierwszej polowie XIX wieku. ("Mangas was unusually large as for an Apache, or even a white man for the early XIX century, standing about 6 feet 5 inches tall [...]") Wzrost Mangasa Coloradas wynosil 1.83 m, podczas gdy sredni wzrost Apacza wynosil 1.68 m a bialego Amerykanina 1.72 m. Oczywiscie mowa o polowie XIX wieku, obecnie ludzie sa nieco wyzsi i ciezsi.
Wodz Poludniowych Chiricahua, Juh, byl takze dobrze zbudowany (inni uwazali ze byl otyly). Juh mial wade mowy. Gdy byl w gniewie, lub byl podekscytowany, to jakal sie do tego stopnia ze nie rozumiano co mowi i o co mu chodzi. W takich sytuacjach pomagal mu jego dobry przyjaciel Geronimo.

Apacze byli swietnymi biegaczami i poza Indianami Tarahumara z Meksyku wlasciwie nikt im pod tym wzgledem nie mogl dorownac na kontynencie amerykanskim.

Rodzina Apaczow Chiricahua Jesli chodzi o higiene osobista to wielu Amerykanow uwazalo mezczyzn Apaczow za brudnych. Jeden z nich pisal ze przecietny Apacz ma tak gruba warstwe brudu na skorze, ze mozna by na niej zalozyc poletko i zasadzic ziemniaki !

Jedna z kobiet Apaczow pracowala kilka lat dla bialych zatrudnionych w rezerwacie. Po powrocie do swoich stwierdzila ze jej wspolplemiency, w tym rodzina, po prostu smierdza. I to smierdza do tego stopnia ze ona zwymiotowala. (ang: When they gathered about me I have noticed that all smelt bad to me, and I could not stand it. I vomited because of it.)

Za najczystszego ze wszystkich Apaczow uwazano wodza Cochise od Centralnych Chiricahua. Niektorzy oficerowie twierdzili ze jest on czystszy i schludniej ubrany niz wiekszosc Amerykanow ! Takze wodz grupy Bedonkohe Apaczow, Chihuahua, ladnie sie ubieral i dbal o higiene osobista.

Kobieta z plemienia Apaczow Z kolei inni Amerykanie uwazali Apaczow Chiricahua za dbajacych o higienie osobista. Gordon Baldwin pisze ze kobiety i mezczyzni myli wlosy w strumieniach a potem nacierali je jelenim tluszczem. Do mycia wlosow uzywali szamponu produkowanego z rosliny yucca. Wlosy rosnace na twarzy byly usuwane. Sami Apacze wspominali o czestych kapielach w rzekach, szczegolnie dzieci. Mezczyzni czesto korzystali z prymitywnej sauny.

Kobieta z plemienia Apaczow Apacze lubili nosic roznego typu ozdoby, jak wisiorki, naszyjniki, kolczyki itd. Przed przybyciem Hiszpanow ubrania Apaczow byly wykonane ze skor. Szczegolnie piekne byly kurtki z jeleniej skory.

Apacze przyjeli wiele z mody Hiszpanow i Meksykanow. Szczegolnie kobiety Apaczow lubily stroje meksykanskie poniewaz byly one lzejsze niz te wykonane ze skory i bardziej kolorowe. Ulubionymi kolorami koszul Apaczow byly czerwony, bialy i szary. Koszule w kilku kolorach byly bardzo cenione.

Z kolei po przybyciu Amerykanow Apacze przejeli wiele z ich strojow. Szczegolnie popularne staly sie kamizelki i kapelusze. Czarne kapelusze, tzw. derby hats byly uwazane przez mezczyzn Apaczow za szczyt mody.(Apacze i inni Indianie nie przepadali za spodniami i butami bladych twarzy. Te ostatnie uwazali za bardzo niewygodne.)

Kobiety ze szczepu Apaczow Mescalero. Fotografia z roku 1914.
Niektorzy Amerykanie uwazali kobiety Apaczow za atrakcyjne.

Jesli chodzi o konsumpcje alkoholu to Komancze mieli reputacje abstynentow. Dopiero zycie w rezerwacie zmienilo ich na gorsze. Apacze zas przeciwnie, nie stronili od alkoholu, takze ci ze szczepu Chiricahua. Ich wodz Cochise nalegal nawet na Amerykanow aby jego rezerwat byl polozony blisko Canada Alamosa, gdzie Meksykanie handlowali m.in. alkoholem, a raczej niskiej jakosci bimbrem.

Apacz i alkohol Po tym jak Apacze zamieszkali w rezerwatach ich zamilowanie do alkoholu jeszcze bardziej wzroslo. Zycie w rezerwacie bylo bardzo nudne. Indianie uprzyjemniali je sobie pedzeniem alkoholu zwanego "tiswinem." Poniewaz po jego spozyciu dochodzilo do klotni wsrod Indian, klotni ktore czasami konczyly sie smiercia, w 1885 General Crook zabronil pedzenia tiswinu. (Napoj ten byl najczesciej wytwarzany z kukurydzy i byl czyms w rodzaju piwa. Jego produkcja zajmowali sie zarowno mezczyzni jak i kobiety. Na przyklad Huera, zona Mangasa.)
Chiricahua jednak twierdzili ze nie zaprzestano picia tiswiniu poniewaz pomaga on zapomniec o zyciu w rezerwacie. Ponadto argumentowali ze skoro zolnierze i oficerowie w forcie pija alkohol to i Apacze maja do tego prawo. (Picie alkoholu przez zolnierzy bylo powaznym problemem w fortach na Dzikim Zachodzie. Zolnierze potajemnie nabywali whisky albo w pobliskim miasteczku, albo od handlarzy.)

Kolejnym problemem byla przemoc w rodzinie. Po tym jak oficerowie zobaczyli kilka skatowanych przez swych mezow kobiet Apaczow, General Crook zabronil im bicia zon. Porucznik Britton Davis pisal ze dowiedzial sie ze jedna z kobiet zostala pobita. Oficer chcial to zapisac w raporcie ale kobieta odmowila zlozenia oficjalnej skargi. Oficer zawolal doktora aby ja zbadal. Okazalo sie ze jej reka byla zlamana w dwoch miejscach, a pod wlosami na glowie byla zakrzepla krew. Britton Davis nakazal aresztowanie wojownika, co tez natychmiast uczyniono. Jednak wkrotce zjawilo sie kilku wodzow, ktorzy zaczeli glosno protestowac i domagac sie uwolnienia aresztanta. Oficer nie ugial sie, powiedzial ze owy mezczyzna spedzi dwa tygodnie w wiezieniu w Forcie Apaczow. I tak sie tez stalo. Zas kobieta po opatrzeniu ran wrocila do wioski aby - jak pisze Davis - czekac na nastepna porcje "milosnych klepniec" (ang: love pats) od swego kochanka, lub meza, gdy ten wroci z wiezienia.

Wlasciwie zakaz bicia zon byl wprowadzony po raz pierwszy przez Generala Crooka juz w 1873. W 1885 jego oficerowie po prostu starali sie aby byl on scislej przestrzegany. Mezczyzni Chiricahua byli obuzeni ze "blade twarze" ingeruja w odwieczne tradycje Apaczow i w ich zycie rodzinne. Jesli mezczyzna byl niezadowolony z jakiegos powodu ze swojej zony mial prawo ja pobic. Najczesciej odbywalo sie to przy pomocy kija.
Kobieta z obcietym nosem. Jesli mezczyzna uwazal ze zona jest niewierna mogl ja ukarac na przyklad przez obciecie lub obgryzienie jej nosa. (Odie Falk pisze w ksiazce The Geronimo Campaign: "pracrtice of biting off the nose of an adulterous squaw".)

Okrucienstwo Apaczow.
Czasami urzadzano w wiosce "zabawe w chowanego". Jencom kazano wtedy
uciekac, lub schowac sie, a nastepnie kobiety ruszaly za nimi w poscig.
Zlapanego zabijaly, czasami takze skalpowaly, lub odcinaly genitalia.

Meksykanski wiesniak
po torturach Apacze, i w ogole Indianie, byli bardziej wytrzymali na bol niz biali mieszkancy Ameryki Polnocnej. Bol fizyczny, cierpienie, niewygody, byly czescia zycia Indianina. Porucznik Britton Davis, ktory uczestniczyl w ostatniej wojnie przeciwko Indianom (Kampania przeciwko Geronimo i Apaczom w 1885-86) pisze o pewnej Indiance.
Otoz ta mloda kobieta od Apaczow Chiricahua miala kosc strzaskana powyzej kolana przez kule karabinowa. Nie mogla chodzic i wygladala ze bardzo cierpi z bolu. Jednak nie skarzyla sie, nie plakala, nie narzekala i nie prosila o pomoc.
Kiedy doktor opatrzyl rany zolnierzom postanowil nastepnego dnia zajac sie Indianko. Stwierdzil ze nie ma innego wyjscia jak amputowanie konczyny. Poniewaz srodki znieczulajace doktor juz zuzyl na zolnierzy wiec amputacja odbyla sie bez znieczulenia. Ku podziwowi doktora i zolnierzy Indianka zniosla wszystko bez slowa !

Zadawanie bolu pojmanym wrogom nie bylo czyms niezwyklym dla Apaczow. Byla to czesc ich zycia, ich zwyczajow. Znoszenie bolu bez slowa skargi bylo dla nich zachowaniem jakiego oczekiwali. Nie bylo w tym nic nadzwyczajnego. Biali Amerykanie widzieli te sprawy zupelnie inaczej. Torturowanie bezbronnych jencow bylo haniebnym postepowaniem.

Okrucienstwo wobec jencow to byl, i nadal jest, temat tabu dla wiekszosci Apaczow Chiricahua. Tych niewielu ktorzy przyznawali ze torturowano jencow twierdzili ze Meksykanie, Amerykanie i Indianie Pima tez odnosili sie okrutnie do pojmanych Apaczow.
Bardzo rzadko trafialy sie takie wypowiedzi jak ta od Asa Daklugi (od Nedni Apaczow okrutnego wodza Juha). Otoz przechwalal sie on do Amerykanow, ze w okrucienstwie Apacze bija na glowe Lakota-Siouxow. (Gregory Michno pisze w swej ksiazce A Fate Worse Than Death: Indian Captives in the West 1830-85" na str. 451 : "Asa Daklugi, the son of Nedni Apache Juh, boasted, We had the Sioux beat (for cruelty), especially the Nedni and Chiricahua.")

Tortury poprzez przypalanie Wedlug wielu historykow Apacze uchodzili obok Irokezow i Komanczow za najbardziej okrutnych Indian Ameryki Polnocnej. Ziemie Komanczow lezace w zachodniej czesci stanu Teksas i w Oklahomie, nazywano Rownina Wokol Pala Meczarni.
Z kolei Irokezi, Indianie ktorzy zamieszkiwali obecny stan Nowy Jork, byli znani z takich tortur jak obdzieranie ze skory "na zywca", wrzucanie jenca do kotla z wrzaca woda i gotowanie go. Wg. niektorych historykow okrucienstwo Apaczow bylo spontaniczne, a nie uregulowane jakimis tradycjami jak np. u Irokezow. Z tego powodu to wlasnie Irokezow uznaja oni za najbardziej okrutnych Indian na kontynencie polnocno-amerykanskim.

Najgorszy los spotykal pojmanych przez Apaczow mezczyzn. James Tevis widzial kilka razy jak wodz Cochise i jego ludzie wieszali jenca na drzewie za nogi a nastepnie rozpalali niewielkie ognisko pod jego glowa. Ofiara umierala po nieslychanych cierpieniach. Czasami przywiazywano jenca do kola zdobytego wozu lub dylizansu i podpalano go. W innych grupach Apaczow Chiricahua niektorym zabitym wrogom wycinano serca, gotowano je i zjadano. (ang: cooked and ate the hearts).
Inne tortury Chiricahua to:
- umieszczanie rozebranego i skrepowanego jenca na kopcu mrowek
- przywiazywanie jenca do kaktusa za pomoca namoczonych rzemieni.
W miare jak rzemienie ulegaly wysuszeniu w sloncu, kurczyly sie i
powoli zaciskaly wokol szyji ofiary
- przywiazywanie jenca do drzewa i strzelanie z lukow jak do tarczy
- odcinanie kolejno dloni, stop, nogi itd. az ofiara wykrwawila sie
(bywalo ze jeniec umieral na zawal serca zanim jeszcze zaczela sie ta tortura)
- miazdzenie genitali za pomoca kamieni

Geronimo Geronimo bywal okrutny w stosunku do jencow. Na przyklad dwie Meksykanki, ktorym udalo sie przezyc niewole u Apaczow, opowiadaly jak zlapanego niedaleko Casas Grandes Amerykanina Geronimo torturowal. Na koniec wbil go na niewielki pal. Owe kobiety byly takze swiadkami jak Geronimo zabijal jencow. (David Roberts pisze na str. 241 w Once They Moved Like The Wind: "The women also swore that on May 14, they had watched as Geronimo mutilated a hapless American he had seized near Casas Grandes before inflicting 'final death by impaling.' Under Geronimo's direction, his men slashed victims with lances or "crushed them to a jelly with heavy rocks.")

Nawet kobiety Chiricahua nie stronily od pewnych "zabaw" z jencami. Jedna z nich odbywala sie w ten sposob: jencom zdejmowano rzemienie z nog (ale nie z rak) aby mogli biec i puszczano ich wolno. Jak tylko jency rzucali sie do ucieczki kobiety chwytaly za noze i tomahawki i ruszaly w poscig za nimi. Poniewaz jency nadal mieli skrepowane rece, wiec nie mieli najmniejszej szansy obrony. Niektorzy probowali sie skryc w namiotach Apaczow, inni wsrod drzew, czy za pobliskimi skalami. Ta "zabawa w chowanego" bardzo bawila cala wioske.
Okaleczone przez Indian
cialo bialego zolnierza Zlapanie jenca konczylo sie zadzganiem go nozami i lancami lub zatluczeniem maczugami. Niektore kobiety nie poprzestawaly na tym i skalpowaly zabitego. Czasami odcinano mu genitalia, wydlubywano oczy, odcinano dlonie. Gdy jednak okazywalo sie ze jeniec byl dobrym biegaczem, wtedy kobiety Apaczow dosiadaly koni i mulow, i uzbrojone w lance, kontynuowaly poscig az do skutku.

Pojmane kobiety i dzieci jesli nie sprawialy trudnosci, lub nie probowaly uciec, mialy duze szanse na przezycie. Pod zwrotem "nie sprawialy trudnosci" mam na mysli takie sprawy jak nie czynienie halasu, nieposluszenstwo itp. Dobrym przykladem na to jest 11-letni Jimmy McKinn. Otoz w 1885 Geronimo zaatakowal ranczo jego ojca. Na ranczu bylo dwoch chlopcow, ktorzy zajmowali sie pilnowaniem bydla i koni. Ich ojciec byl w tym czasie w pobliskim miasteczku. Apacze wzieli do niewoli mocno wystraszonego Jimmy'ego i odjechali. Podczas pierwszego postoju chlopak zapytal gdzie jest jego starszy brat. Te pytanie tak bardzo zdenerwowalo Geronimo ze wzial kamien i uderzyl chlopaka w glowe. Uderzenie bylo bardzo bolesne i zaplakany Jimmy juz wiecej nie zadawal pytan. Po przybyciu do wioski chlopca adoptowala jedna z rodzin.
Bialy chlopak wsrod Apaczow Dzieci bardzo go polubily, a sam Jimmy szybko uczyl sie jezyka Apaczow. Gdy w 1886 Geronimo poddawal sie Amerykanom, Apacze mieli oddac wszystkich jencow. Jimmy jednak tak bardzo polubil Apaczow ze nie chcial sie z nimi rozstac ! (Niektorzy biali w Arizonie rozpowiadali falszywe wiadomosci ze Apacze po strasznych torturach zabili obu chlopcow.)
A co sie stalo z ojcem i starszym bratem Jimmy'ego ? Brat zostal zastrzelony przez Apaczow podczas ataku. Ojciec po powrocie z miasteczka natychmiast wzial karabin i konno ruszyl w poscig za napastnikami. Byla to prawie samobojcza misja zakonczona calkowitym niepowodzeniem. Ojciec wrocil na ranczo z niczym i tak smutek go dreczyl po stracie obu synow ze postradal zmysly.

Jesli jednak pojmane dziecko nie zachowywalo sie tak jak tego Apacze oczekiwali to konczylo sie to tragicznie dla jenca. Indianka od Apaczow Bialej Gory, ktora Amerykanie nazywali pani Stanley, wspominala ze osobiscie widziala jak Apacze Chiricahua wrzucili do glebokiego kanionu nowo narodzone dziecko poniewaz obawiali sie ze bedzie glosno plakac. Matke zostawili przy zyciu. (Mrs Stanley: Then one of the women bore a little baby, a boy. As soon as it was born, the men threw it in the canyon there. They were afraid that it would cry at night.)
Z kolei jeden z wojownikow Apaczow przyznal ze czasami zabijali takze kobiety. "Gdy zabilismy mezczyzn wpadlismy do miasteczka. Byla tam tylko jedna ulica. Z kazdego domu wyciagalismy kobiety za wlosy i zabijalismy. (ang: we pulled the women out of the houses by their hair and killed) Wkrotce nikt zywy tam nie pozostal."
Inny wojownik Apaczow powiedzial, ze gdy zdobyli duza ilosc kobiet i dzieci z plemienia Pima, to zabili te starsze, a te mlodsze i ladniejsze zabrali do swej wioski. (ang: killed all the old women, and saved the young and pretty ones.)

Na ogol jednak kobietom i dzieciom darowano zycie i zabierano jako jencow do wioski. Byly one wlasnoscia tych wojownikow ktorzy ich pojmali i ich rodzin. Po dotarciu do wioski dalszy los jencow zalezal od tego czy trafil na lagodnych wlascicieli czy nie. Byly przypadki ze rodzina polubila jenca i z czasem traktowala go jak jednego ze swoich. Taki chlopiec, czy dziewczynka, wyrastal na Apacza i najczesciej nie chcial wracac swoich nawet jak byla ku temu okazja. Pojmane dzieci mogly byc sprzedane dla innej rodziny Apaczow, tak samo jak zdobyte bydlo czy konie. Mogly tez byc darowane w prezencie.

Wojownik Apaczow wraca z Meksyku
z lupami: kobieta i kilkoma konmi Co do gwalcenia pojmanych kobiet przez Apaczow opinie historykow sa podzielone. Jedni twierdza ze w przeciwienstwie do Komanczow, Apacze Chiricahua nie gwalcili pojmanych kobiet i dziewczyn ani podczas trwania wyprawy wojennej ani w drodze powrotnej do wioski. Mezczyzni Chiricahua uwazali ze takie postepowanie moze sprowadzic jakies nieszczescie na wojownikow i gwalcili dopiero po zakonczeniu wyprawy.
Z kolei niektorzy historycy twierdza ze Apacze w ogole nie gwalcili pojmanych kobiet. (Np. swietny historyk Sweeney pisal: "Apache men did not mistreat female captives sexually.") Z drugiej strony inni autorzy daja przyklady gwaltow i tortur jakim poddawano pojmane kobiety. Np. w 1883 wojownicy prowadzeni przez Geronimo i Chihuahua zlapali 2 kobiety w Meksyku i poddali je torturom. Najpierw zwiazano im rece i podciagnieto na drazek. Nastepnie zaczeto przypalac im stopy, uda, a na koniec intymne czesci ciala. Jedna z kobiet byla w ciazy. Apacz wiec rozcial jej brzuch nozem i wyrwal zakrwawiony plod.
Niektorzy Amerykanie twierdzili ze zona sedziego Hamiltona McComasa zanim zostala zabita na drodze niedaleko Lordsburga w Kwietniu 1883 byla torturowana i gwalcona przez wojownikow z grupy wodza Chato. Na koniec Apacze mieli zabic ja uderzeniami kamienia w glowe i wbic kilka ulamanych galezi w jej narzady plciowe.

Jesli byla ku temu okazja to zabijanie Meksykanow odbywalo sie na duza skale. W 1839 Apacze podeszli pod niewielka miejscowosc Mochopa. Jej mieszkancy wlasnie przebywali w kosciele z okazji Wielkej Nocy. Wojownicy zamkneli ich i podpalili kosciol. Wszyscy modlacy sie, mezczyzni, kobiety i dzieci, splonely zywcem. (ang: The Apaches barricaded doors from the outside and torched the building. All inside perished ...)

Autor kilku arcy ciekawych ksiazek o Apaczach, Dan Thrapp, uwaza jednak ze jest duzo przesady w opiniach o okrucienstwie Chiricahua. Pisze on ze byly przypadki wojownikow, ktorzy jak tylko zorientowali sie ze jeniec zostanie poddany torturom, opuszcali zgromadzenie i zaszywali sie w swoim namiocie lub odchodzili poza wioske. Kaywaykla byl dzieckiem kiedy po raz pierwszy zobaczyl co jego wspolplemiency zrobili z jencami meksykanskimi. Tak go to wstrzasnelo ze uciekl z wioski i zaszyl sie w zarosla. Odszukala go jego babcia.

Skalp Ponadto krazylo wiele przesadnych i falszywych opowiesci o okrucienstwie Apaczow. Byly one szczegolnie popularne wsrod Meksykanow i osadnikow amerykanskich. Ci ostatni na przyklad twierdzili ze Apacze zawsze skalpowali zabitych wrogow. Jednak nie potwierdzaja tego raporty armii amerykanskiej.
Dodatkowo fantazje osadnikow rozbudzaly artykuly publikowane w gazetach wydawanych na pograniczu. Aby zwiekszyc liczbe czytelnikow gazety wyolbrzymialy wiele spraw, falszowaly opisy, prawie zawsze przedstawialy Indian w negatywnym swietle, itp.

Czasami Apacze skalpowali niejako symbolicznie tylko jednego czy dwoch zabitych wrogow. Skalpowal niekoniecznie ten wojownik ktory zabil przeciwnika. Mogl to zrobic takze ten ktory mial kogos bliskiego zabitego przez wroga. Bylo to cos w rodzaju zemsty. Niektore skalpy przynoszono do wioski aby posluzyly do tanca zwyciestwa. Jednak wielokrotnie skalpy, lub skalp, porzucano juz na polu bitwy.
Skalp Nikt z Meksykanow ani z Apaczow nigdy nie widzial zeby Geronimo osobiscie skalpowal wrogow. Jakiez bylo zdumienie tego ostatniego gdy dziennikarz zapytal go czy moglby pokazac skorzana kurtke z "99 skalpami" ? (ang: asked to see Geronimo's coat made of 99 human scalps. On hearing his question Geronimo was speechless.)
Mimo ze Geronimo sam nie skalpowal to czasami nakzaywal aby jego wojownicy to robili. Na przyklad w swych wspomnieniach pisze "I pozniej nakazalem aby oskalpowano zabitych." (ang: "Then I gave orders for scalping the slain.") Geronimo tez wspomina jak wojownicy Apaczow skalpowali zabitych Meksykanow. "Gdy bylismy niedaleko miasteczka Arizpe rozlozylismy sie obozem. Wtedy wyjechalo z miasteczka 8 Meksykanow aby dogadac sie z nami. Wzielismy ich do niewoli, nastepnie zabilismy i oskalpowali." (ang: "When we were almost at Arizpe we camped, and 8 men rode out from the city to parley with us. These were captured, killed and scalped.")

Palmer Valor z grupy Apaczow Bialej Gory (szczep Zachodnich Apaczow) wspominal ze podczas rajdu do Meksyku zabili 20 mezczyzn a jednego wzieli do niewoli. Nie zabili go ale kazali mu tanczyc podczas Tanca Zwyciestwa razem z wojownikami. Wojownik od Cibecue Apaczow wpominal ze podczas ataku na niewielka karawane liczaca 5 wozow, zabili kilku Amerykanow i wzieli do niewoli 2 Meksykanow. Jeden z nich byl jeszcze chlopcem i jemu to nakazali wojownicy aby wzial udzial w Tancu Zwyciestwa. Chlopak nie tylko tanczyl ale i spiewal Je-je je-je. Ukontentowani Apacze zabrali go do wioski.
Podczas jednej z kolejnych wypraw Apacze zabili kilu Amerykanow. Jednemu darowali zycie poniewaz upadl na kolana i zaczal sie zarliwie modlic. Apacze mysleli ze jest on misjonarzem i puscili go wolno. Z tych kilku zabitych tylko jednego oskalpowali. Skalpu jednak nie zabrali do wioski ale porzucili obok miejsca gdzie biali zabili jednego z wojownikow. Gdy do jednej z wiosek przyprowadzono wielu jencow Nawahow, w tym kobiety, Apacze nakazali im spiewac i tanczyc. Wkrotce sami dolaczyli do nich.
W 1886 wsrod jencow zdobytych przez grupe Geronima byly 3 Meksykanki. Nie byly one ani torturowane ani gwalcone poniewaz wojownicy Chiricahua planowali wymienic je na Indianki ktore byly w niewoli u Meksykanow. Gdy oficerowie amerykanscy dowiedzieli sie o tym nakazali wypuszczenie ich na wolnosc. Dali im nieco zywnosci i wymienili ich zniszczone sandaly na obuwie zolnierskie. To z kolei ubawilo zwiadowcow Apaczow poniewaz Meksykanki byly niewielkiego wzrostu a buty byly typu kawaleryjskiego, czyli ciezkie, z wysokimi cholewami i ostrogami :-)

Meksykanski wiesniak Wojownik Czarny Powroz (ang: Black Rope) powiedzial ze pojmane w niewole dzieci meksykanskie adoptowano. Gdy podrosly to niektore z nich braly udzial w rokowaniach z Meksykanami jako tlumacze. Byly tez przypadki ze niektorym udawalo sie uciec do Meksyku.
Czesc z tych ktorzy nie uciekli z niewoli polubila zycie wsrod Apaczow. Niejaki Jose Maria Goznalez zostal wziety do niewoli w 1771 gdy mial 15 lat. Tak mu sie podobalo zycie wsrod Apaczow ze pozostal wsrod nich, w 1785 znalazl soebie zone i mial dzieci. Hiszpanie nazywali go Cayetano. Z czasem owy Cayetano zyskal taka popularnosc i szacunek wsrod Chiricahua ze w Czerwcu 1781 poprowadzil olbrzymia wyprawe wojenna do Meksyku. Cayetano i 300 (!) wojownikow zaatakowalo miasteczko Curcurpe w prowincji Sonora, z ktorego pochodzil Cayetano. Apacze zabili 53 osob (w tym ojca Cayetano) i wzieli do niewoli 44 jencow. Kilkanascie dni pozniej Cayetano i jego grupa zabrali stado koni z Santa Cruz.

Nie chcialbym stworzyc wrazenia ze Indianie byli okrutni a biali nie. Zarowno Hiszpanie, jak i Meksykanie czy Amerykanie, torturowali zlapanych jencow lub okaleczali ciala zabitych wrogow. Np. w 1846 roku mieszkancy meksykanskiego miasteczka Galeana schwytali ciezarna kobiete Apaczow, rozcieli jej brzuch, a nastepnie zorganizowali "bierzmowie dla dziecka". Wystarczy tez poczytac o szczegolach masakry Czejenow nad Sand Creek dokonanej przez Amerykanow. Niestety w kazdej wiekszej grupie ludzi znajda sie tacy osobnicy ktorzy wykazuja sie okrucienstwem. Tak bylo kiedys i tak jest dzis. (Jeszcze kilka lat temu byly przypadki torturowania jencow w Iraku i Afganistanie przez zolnierzy amerykanskich. Wywolalo to skandal na skale miedzynarodowa).

Wielu Apaczow przyjmuje z oburzeniem twierdzenia niektorych Amerykanow ze Chiricahua zjadali serca zabitych wrogow. Takie zachowanie napawa obrzydzeniem Apaczow. Raporty oficerow armii amerykanskiej takze nie wspominaja o tym.

"Kowal zawinil, szewca powiesili".

Fotografia: mlody wojownik Apaczow ma lancuchy na nogach.
Za chwile zostanie powieszony. Ten z tylu to zwiadowca indianski,
tez Apacz, pelniacy tu sluzbe straznika. Arizona, USA, lata 1880-te.

Czesto bywalo tak ze jedna grupa Apaczow dokonywala atakow i znikala w gorach, a druga grupa byla z kolei obiektem ataku odwetowego ze strony Hiszpanow, Meksykanow lub Amerykanow. Czyli wedlug powiedzenia; kowal zawinil, szewca powiesili. (Pisze o tym Gordon Baldwin w ksiazce "The warrior Apaches; a story of the Chiricahua and Western Apache." )

Dzialo sie tak z kilku powodow. Po pierwsze nie zawsze udawalo sie doscignac lub odnalezc kryjowke tej grupy, ktora dokonala lupiezczego rajdu. Sfrustrowani zolnierze wiec atakowali pierwszych napotkanych Apaczow. Lub pierwszych napotkanych Indian. W koncu dla wielu Hiszpanow, Meksykanow i Amerykanow, czerwonoskory to czerwonoskory. Im wiecej sie ich zabije tym lepiej.
Po drugie wielu mylilo Apaczow z innymi plemionami. I tak na przyklad Indianie Yavapai ze srodkowej Arizony, ktorzy czesto obozowali razem z Apaczami Tonto, byli przez niektorych nazywani ... Apaczami Tonto. Inne nazwy owych Yavapai to Apacze Mohave i Apacze Yuma. Ponadto wielu mylilo Apaczow z Nawahami poniewaz wygladali podobnie i mowili tym samym jezykiem. Hiszpanie nazywali Nawahow "Apaches de Navajo".
Bylo tez wiele pomylek miedzy Apaczami Zachodnimi i Apaczami Chiricahua. Zdarzalo sie tez ze oskarzano Apaczow za ataki Pimow i Papago, mimo ze te dwa plemiona byly zacietymi wrogami Apaczow.

Tak wiec na konto Chiricahua zapisywano "dokonania" Apaczow Zachodnich, Apaczow Mescalero, Apaczow Lipan, Nawahow, Indian Yavapai, a nawet ich wrogow Papagow i Pimow ! Po wejsciu Amerykanow na ziemie Apaczow, osadnicy czesto oskarzali Chiricahua za ataki faktycznie dokonane przez bandytow meksykanskich.
Tak wiec jesli przykladowo przyjmiemy ze danego roku Pimowie zabili 15 bialych i Meksykanow, Papago tez 15, Yavapai 20, Nawahowie 25, Apacze Lipan 50, Apacze Zachodni 50, Apacze Mescalero 50, Apacze Chiricahua 75, i policzymy to wszystko na konto Chiricahua, to wyjdzie nam calkiem seksowna liczba 300 zabitych Meksykanow i Amerykanow. Czyli jeden szczep Chiricahua osiagnal wynik znacznie lepszy niz na przyklad wszystkie szczepy walecznych Czejenow razem wziete.

Edwin Russell Sweeney pisze ze w okresie 5 lat (1771-1776) Apacze zabili w polnocnym Meksyku szokujaca ilosc 1.674 osob. Ponadto wzieli do niewoli 154 osoby i zabrali 68.000 sztuk bydla, owiec, koni i mulow. ("In Nueva Vizcaya alone, during the five years ending in 1776, Apaches killed an incredible 1674 Spaniards, captured 154") Jesli przyjac ze dane hiszpanskie sa prawdziwe a nie grubo wyolbrzymione, to jest to bez watpienia jedna z najbardziej udanych kampanii indianskich w historii.
Apacze ze zdobytymi w Meksyku lupami Jednak jest pytanie, ktorzy Apacze tego dokonali ? Sweeney pisze po prostu "Apacze" ale poniewaz jego ksiazka jest o Chiricahua wiec wiele osob zaklada ze to wlasnie ten szczep dokonal tak gigantycznego dziela zniszczenia.
Inny autor, Arthur Gomez, pisze ze w latach 1770-ych w wyprawach na poludnie Apacze Mescaleros dochodzili do pustynnej wyzyny Bolsom de Mapimi w srodkowym Meksyku. Stamtad dokonywali atakow na okoliczne wioski, rancza i farmy. W 1773 Hiszpanie zrobili im niespodzianke. Otoz oddzial wojska znalazl ich wioske na Bolson de Mapimi i po krotkiej walce i bardzo dlugim poscigu przegonil ich za Rzeke Rio Grande. Mescalero jednak nie zaprzestali swych niszczacych atakow i w 1775 ok. 2.000 zolnierzy hiszpanskich i zwiadowcow indianskich rozpoczelo szeroko zakrojona kampanie. W jej wyniku stoczono ponad tuzin potyczek w ktorych Mescaleros stracili 138 zabitych i 104 jencow oraz liczny dobytek. W tym samym roku, na wiosne, inna ekspedycja wojskowa pod dowodztwem O'Connora dotarla do Bolson de Mapimi. Tam Hiszpanie znalezli Apaczow Mescalero i Apaczow Lipan i ruszyli ich sladami. Apacze rzucili sie do ucieczki na polnoc, w kierunku rzeki Rio Grande
Tak wiec Gomez piszac o intensywnych walkach Hiszpanow z Apaczami w latach 1770-ych wyraznie pisze o Mescaleros i Lipan Apaczach. Nie wpomina ani slowem o Chiricahua. Z kolei w ksiazkach o Komanczach autorzy czasami krotko wspominaja o klopotach Hiszpanow z Apaczami w latach 1770-ych. Niestety nie ma miedzy autorami zgody. Jedni twiardza ze agresorami byli Mescalero, inni ze Chiricahua, a jeszcze inni ze Lipan Apacze. Jest tez kilku autorow ktorzy twierdza ze to byly sily mieszane Apaczow: Mescalero - Chiricahua lub Mescalero - Lipan.
Sprawy komplikuje fakt ze najblizej Bolson de Mapimi mieszkal podszczep Tuetinini, (ang: No Water People, Tough People of the Desert pol: Ludzie Bez Wody, Twardziele Pustyni). Co prawda byli to Mescalero ale w przeszlosci byli czescia Lipan Apaczow, ktorzy zyli w polnocnej czesci prowincji Chihuahua i Coahuila w Meksyku. W tej sytuacji nie dziwi to ze dla jednych Hiszpanow byli to Mescalero a dla innych Lipan Apacze. Mozliwe ze w atakach brali udzial takze inne grupy Mescalerow, i/lub Lipanow. A nawet i Chiricahua Apacze, szczegolnie z poludniowego szczepu, Chihenne, ktorych Hiszpanie zaatakowali w 1778 w odwecie za ich najazdy w poprzednich latach.

Zolnierze odbijajo Apaczom zdobyte lupy W latach 1850-80 armia USA odbierala liczne skargi od osadnikow ze Apacze Chiricahua kradna im konie, muly, bydlo i owce. W poscig za Indianami wyruszalo wojsko. Wielkokrotnie zolnierze nie potrafili odnalezc Indian na pustynnych czy gorzystych obszarach Arizony i Nowego Meksyku. Czasami to sie im udawalo.
Jednak niektorzy Amerykanie, np. Steck, twierdzili ze w wielu przypadkach zlodziejami byli Meksykanie, a nie Chiricahua. Np. w roku 1855 prawie wszystkie kradzieze bydla w okolicy Soccoro nad Rio Grande byly dokonane przez zlodzieji z Meksyku. Steck pisal ze w stanie (wtedy terytotium) Nowy Meksyk panowalo wtedy takie bezprawie ze wlasciwie nie wiadomo bylo kto ukradl, co ukradl, i od kogo. Jednym slowem, prawdziwy Dziki Zachod !
Np. osadnik amerykanski skarzyl sie armii USA ze Apacze ukradli mu 100 sztuk bydla. Potem okazalo sie ze skradziono mu tylko 50 sztuk a zlodziejami byli biali bandyci. Wg. Steck'a "na kazde pojedyncza sztuke bydla zabrana przez Apaczow, przypadaja 4 sztuki zabrane przez bialych bandytow." (Jednym slowem, biali kradli i zabijali, a karano Apaczow.)
Niestety w owym czasie gazety wydawane w Arizonie i Nowym Meksyku byly bardziej zainteresowane opisami wyczynow Chiricahua niz bialych. Rozgniewani czytelnicy domagali sie ukarania Indian.

Nawet w rezerwatach Apacze nie mieli spokoju. Agent indianski Drew pisal ze "Lowcy skalpow z prowincji Chihuahua przekraczaja granice w poscigu za Apaczami. Jedna taka grupa z miasteczka Janos pojawila sie niedaleko fortu (Bayard) i powiedziala Generalowi Masonowi tam dowodzacemu ze przybyli aby zabijac Indian. General odpowiedzial im zeby tego nie robili, ze w Nowym Meksyku porzadku pilnuje armia amerykanska [a nie obockrajowcy]. Lowcy skalpow jednak nie zmienili swych planow."

W Grudniu 1855 dwoch Meksykanow ukradlo 16 najlepszych koni z wioski Apaczow pod wodza Delgadito. Na drugi dzien Apacze ruszyli w poscig ale odzyskali tylko czesc koni.
Meksykanski bandyta W 1858 36 Meksykanow i Amerykanow z miasteczka Mesilla i dowodzonych przez Juana Ortege, zaatakowalo wioske Wschodnich Chiricahua zabijajac lub biorac w niewole grupe mezczyzn, kobiet i dzieci. Porucznik armii USA W.H. Wood z Fortu Thorn rzucil sie w poscig za Meksykanami ale bez wiekszego rezultatu.
Tereny po obu stronach granicy miedzy Meksykiem i Arizona byly bardzo niebezpiecznym miejscem. Niebezpiecznym dla kazdego: Indianina, Meksykanina i Amerykanina.

Podzial szczepu Chiricahua na grupy.
Ich wodzowie i ziemie.

Apacze ze zdobytymi lupami Z szesciu szczepow Apaczow najbardziej skupimy sie na jednym z nich, Chiricahua. Wg. historyka Edwina Sweeney slowo chiricahua pochodzi od chiguicagui w jezyku plemienia Opata, ktore mniej wiecej oznacza tyle co "gory dzikich indykow" lub "gory gdzie sa dzikie indyki" (ang. mountains of wild turkeys).

To wlasnie z Chiricahua pochodzili slawni Geronimo, Cochise i Victorio. Byli tez mniej znani, jak Pisago Cabezon, Miguel Narbona, Carro, Cadette, Gomez, Mano Mocha, Fuerte, Cuchillo Negro, Loco, Juan Diego Compa, Juan Jose Compa i Coleto Amarillo.
Jaka widac wielu Apaczow nosilo imiona hiszpanskie (meksykanskie). Dan Thrapp pisal ze wg. sondazu przeprowadzonego w 1877 wsrod Wschodnich Chiricahua wodza Victorio, na 177 glow rodzin prawie polowa (84) nosila hiszpansko-brzmiace imiona, a tylko 22 angielskie. Reszta (czyli 71) nosilo imiona indianskie. Wielu Amerykanow twierdzilo ze latwiej dogadac sie np. z Apaczami Chiricahua po hiszpansku niz angielsku. Nawet z tymi ktorzy mieszkali po stronie USA.

Chiricahua roznili sie pod wieloma wzgledami od Indian prerii (Lakoci, Dakoci,
Czejeni, Arapaho, Czarne Stopy, Komancze, Wrony, Kiowa, Szoszoni itd.)
- Chiricahua nie organizowali Tanca Slonca
- Chiricahua nie uzywali tomahawkow
- Chiricahua nie znali mowy znakow
- Chiricahua nie nosili pioropuszow

Szczep Chiricahua dzielil sie na 4 grupy:
Centralnych Chiricahua (Chokonen) ---> - wodz Cochise
Wschodnich Chiricahua (Chihenne) ---.> - wodz Victorio
Poludniowych Chiricahua (Nedni) ------> - wodz Juh
Bedonkohe Chiricahua (Mogollon) -----> - wodz Chihuahua (+ Geronimo *)
* - wedlug Apaczow Geronimo nie byl wodzem podszczepu Bedonkohe Chiricahua. To Amerykanie go "mianowali" wodzem. Geronimo byl wojownikiem, szamanem, dowodzil w wielu wyprawach wojennych, ale nie mial statusu wodza. Wodzami byli Cochise, Mangas Coloradas, Juh, Victorio, Chihuahua itd.

Centralni Chiricahua
(ind. nazwa: Chokonen)
(hiszp. nazwy: Gileńos Apaches, Apaches de Xila)
(ang. nazwy: Central Chiricahuas, Real Chiricahuas)
Centralni Chiricahua zamieszkiwali obszar rozciagajacy sie od Rzeki Gila na poludnie do granicy z Meksykiem. Ich ziemie lezaly zarowno w Arizonie jak i w Nowym Meksyku. Chokonen czesto przebywali w gorach Dragoon, Dos Cabezas, i Chiricahua. Centralni Chiricahua dzielili sie na co najmniej 4 wioski: Chokonen, Chihuicahui, Dzilmora, i Animas.
Wodzowie Centralnych Chiricahua w latach 1825-75 to:
- - - - - - Pisago Cabezon
- - - - - - Tapila
- - - - - - Yrigollen
- - - - - - Miguel Narbona
- - - - - - Carro
- - - - - - Cochise
- - - - - - w latach 1880-ych synowie Cochise'a Taza i Natchez
Centralni Chiricahua toczyli zaciete walki z Hiszpanami z prowincji Sonora, a potem z Meksykanami i Amerykanami z Arizony. Centralni Chiricahua walczyli takze z prawie wszystkimi okolicznymi plemionami, a szczegolnie z Indianami Papago i Pima.
Jedna z najwiekszych bitew z ich udzialem miala miejsce w latach 1780-ych kiedy to ok. 300 wojownikow Centralnych i Wschodnich Chiricahua pod przywodztwem tak slawnych wodzow jak Pisago Cabezon, Mano Mocha, i Fuerte, stoczylo 8-godzinna bitwe ze 138 hiszpanskimi zolnierzami dowodzonych przez Kapitana Jose Ignacio Ronquillo. Apacze zostali w tej bitwie pokonani przez Meksykanow ale nie rozbici.
Za kilka miesiecy wrocili, rozbili niewielki oddzial wojska meksykanskiego i rozpoczeli ataki na podroznych, rolnikow i pasterzy. Tych ktorzy dostali sie do ich niewoli zgineli po okrutnych torturach, setki owiec i dziesiatki koni staly sie lupem wojownikow.
W latach 1860-ych i 1870-ych Centralni Chiricahua pod wodza Cochise'a mocno dali sie we znaki nie tylko farmerom, osadnikom, poszukiwaczom zlota, ranczerom ale i zolnierzom po obu stronach granicy. Centralni Chiricahua stali sie trudnym do pokonania przeciwnikiem dla armii amerykanskiej poniewaz byli swietnie uzbrojeni w bron palna.
Wlasciwie wojownicy Cochise'a uchodzili za najlepiej uzbrojonych w bron palna ze wszystkich Apaczow. ("... his band was the best armed of all Apaches" - Edwin Sweeney, str. 314) Nawet lepiej uzbrojeni niz grupy Geronima i Ulzany a zdecydowanie lepiej niz wojownicy Victorio i Nany. Plemiona prerii takie jak Komancze, Lakoci i Czejeni tez znacznie ustepowaly w uzbrojeniu wojownikom Cochise.
Wielu oficerow armii USA twierdzilo ze wodz Cochise cieszyl sie wielkim szacunkiem wsrod Centralnych Chiricahua. Rozkazy zadnego innego wodza nie byly tak szybko wykonywane jak rozkazy i polecenia wydane wlasnie przez Cochise. Nikt z wodzow nie zabieral glosu dopoki Cochise nie przemowil. Cochise byl wysoki, dobrze zbudowany i ... bardzo dbal o higienie osobista. Wedlug niektorych Amerykanow byl najczystszym Apaczem pod sloncem. Niestety Cochise nie unikal alkoholu. Nalegal nawet na "blade twarze" aby jego rezerwat byl polozony blisko Canada Alamosa, gdzie Meksykanie handlowali m.in. alkoholem, zreszta bardzo niskiej jakosci.
Po smierci Cochise w 1874 wodzem zostal jego starszy syn Taza. Ten jednak zmarl dwa lata pozniej, podczas wizyty w Waszyngtonie. Tak wiec wodzem zostal mlodszy syn Cochise'a, Natchez, lub Naiche. Ten byl wrogo nastawiony do Amerykanow i czesto bral udzial w wyprawach wojennych prowadzonych przez Geronimo. Niektorzy historycy nawet twierdza ze wiekszosc wojownikow Geronimo stanowili Centralni Chiricahua przyprowadzeni przez Natcheza a nie wojownicy Bedonkohe, z ktorego pochodzil Geronimo.
~

Wschodni Chiricahua
(ind. nazwy: Chihennes)
(hiszp. nazwy: Mimbrenos Apaches, Mogollons, Ojo Caliente)
(ang. nazwy: Mimbres, Warm Springs, Eastern Chiricahuas)
Hiszpanska i amerykanka nazwa tej grupy pochodzi od gor Mimbres Mountains w Nowym Meksyku. Sami Indianie nazwali siebie Chihennes, czyli Ludzie Czerwonej Farby. Chihenne zamieszkiwali poludniowo-wschodnia Arizone i poludniowo-zachodni Nowy Meksyk, na zachod od srodkowego biegu Rzeki Rio Grande. Czesto przebywali w gorach Black Range, Mogollon, Palo Altos, i Florida. Na ich ziemiach powstaly tak znane miasteczka Dzikiego Zachodu jak Lordsburg i Silver City.
Wschodni Chiricahua uwielbiali odwiedzac niewielka miescine Cańada Alamosa (niedaleko dzisiejszego miasteczka Monticello w Nowym Meksyku). Jego mieszkancy, w wiekszosci Meksykanie, zajmowali sie handlem z Indianami. Niestety jednym z najbardziej hodliwych towarow byl alkohol. Oprocz tego Apacze zaopatrywali sie tam w bron i amunicje, czasami w zywnosc. Czym placili ? Zrabowanym bydlem, mulami, konmi, i roznymi rzeczami zdobytymi podczas wypraw lupiezczych. (Notabene Centralni Chiricahua wodza Cochise tez czesto odwiedzali Canada Alamosa.)
Wschodni Chiricahua, czyli Chihenne, dzielili sie na 5-6 wiosek: Polnocni Ojo Caliente / Warm Springs, Poludniowi Ojo Caliente / Warm Springs, Copper Mines / Santa Rita, Mimbres, Gilas i Dzinokone (wioska mieszana Bedonkohe i Chihenne.
Najbardziej znani wodzowie w latach 1825-85 to:
- - - - - - Mano Mocha
- - - - - - Ojos Coloradas
- - - - - - Mangas Coloradas * / Fuerte (pol: Duzy, Silny, Smialy)*
- - - - - - Cuchillo Negro (pol: Czarny Noz)
- - - - - - Itan
- - - - - - Delgadito
- - - - - - Victorio
- - - - - - Nana
- - - - - - Loco (pol: Szalony)
* - Mangas Coloradas urodzil sie w grupie Bedonkohe. Jednak gdy sie ozenil z kobieta od Wschodnich Chiricahua opuscil swoich. Z czasem Mangas zostal wodzem jednej z wiosek Wschodnich Chiricahua. (Byla to wioska mieszana, Bedonkohe i Chihenne). W miedzyczasie w grupie Bedonkohe zmarl ich wielce szanowany wodz Mahko. Bedonkohe, a przynajmniej ich czesc, uznali Mangasa Coloradas za swego nowego wodza. Z czasem gdy Mangas Coloradas zdobyl slawe podczas wypraw do Meksyku, jego popularnosc wzrosla na tyle, ze byl uwazany za wodza wojennego czesci grupy Bedonkohe, czesci grupy Wschodnich Chiricahua i czesci Centralnych Chiricahua. Mangas Coloradas byl takze znany pod nazwa Fuerte (pol: Duzy, Silny, Smialy).
W latach 1870-ych Wschodni Chiricahua dzielili sie na trzy podgrupy:
- - - - - - pierwsza pod wodza Victorio
- - - - - - druga pod wodza starego Nany
- - - - - - trzecia pod wodza Loco
Victorio zaslynal nie tylko z dzielnosci i zdolnosci przywodczych, ale takze z tego ze nigdy nie widziano go pijanym, co bylo rzadkoscia wsrod Chiricahua (Dan Thrapp w ksiazce Victorio and Mimbres Apaches pisze o tym tak: "Throughout his life there is no report of his ever being drunk ...").
Ze wzgledu na spore umiejetnosci taktyczne, Meksykanie twierdzili ze Victorio nie moze byc pelnej krwi Indianinem, ze to mieszaniec. Ze w jego krwi plynie takze krew meksykanska. Jednak historycy amerykanscy nie podzielaja zdania Meksykanow i twierdza ze byl on 100 % Apaczem. Victorio poprowadzil Wschodnich Chiricahua w kilku kampaniach. Tak jak Cochise'a uwaza sie za wodza cieszacego sie najwiekszym szacunkiem, Geronimo za najbardziej nieugietego, Juha za najokrutniejszego, tak Victorio jest przez wielu uwazany za najbardziej uzdolnionego. W swej najbardziej znanej kampanii okolo 300 wojownikow Victorio, w wiekoszci Wschodni Chiricahua, ale takze nieco Apaczow Mescaleros, Apaczow Bialej Gory, nieco Nawahow i nawet kilku Komanczow, zabilo ponad 300 Meksykanow i 200 Amerykanow ! Jak na wojny indianskie to wynik imponujacy.
Victorio i jego wojownicy zostali w koncu wytropieni, osaczeni i rozbici przez wojska meksykanskie prowadzone przez zwiadowcow z plemienia Tarahumara i dowodzone przez Generala Joaquina Terrazasa. Do bitwy doszlo w prowincji Chihuahua, niedaleko kilku szczytow zwanych Tres Castillos, czyli Trzy Zamki. Terrazas stracil tylko 3 zabitych i 10 rannych. Straty Apaczow byly bardzo ciezkie: 78 zabitych (w tym Victorio) i 68 jencow. Wszyscy zabici zostali oskalpowani przez Meksykanow. Indianie takze stracili 120 koni i 38 mulow. Terrazas i jego ludzie zarobili 17 tysiecy pesos za skalpy i 10 tys. pesos za jencow. Jedna z legend Apaczow mowi ze zostal on wziety do niewoli a nastepnie ugotowany w oleju. (Thrapp pisze: "... Indian versions of the death of Victorio vary widely from the official version. One old Apache tale has it that Victorio was captured, then slain by boiling in oil ...")
Niektorzy Amerykanie tlumaczyli te dosc latwe zwyciestwo Meksykanow nad Victorio tym ze jego wojownicy nie mieli wystarczajacej ilosci amunicji. A propos, Meksyk sie nie zgodzil na uczestnictwo w kampanii przeciwko Victorio oddzialow armii USA prowadzonych przez zwiadowcow Apaczow. Meksykanie takze przechwalali sie potem ze amerykanski general Custer zostal calkowicie pokonany w 1876 przez Lakota-Sioux nad Little Bighorn, podczas gdy meksykanski general rozbil Indian
z latwoscia.

~

Poludniowi Chiricahua
(ind. nazwy: Nedni)
(ang. nazwy: Southern Chiricahuas)
Poludniowi Chiricahua sa najmniej znani ze wszystkich Chiricahua ze wzgledu na polozenie swych ziem. Otoz zamieszkiwali oni gory na granicy Arizony i Meksyku oraz wyzyny w polnocnym Meksyku. Poniewaz ofiarami ich przemocy byli glownie Meksykanie a nie Amerykanie, niewielkie jest zainteresowanie nimi ze strony historykow
z USA.
Sami Apacze nazywali ich "Wrodzy Ludzie", lub "Wyjeci Spod Prawa." Jeden z pamietnikarzy Apaczow, Betzinez, pisal ze Poludniowi Chiricahua skladali sie z osobnikow, ktorzy albo opuscili swoje wioski z jakichs powodow, albo zostali z nich wyrzuceni za zlamanie prawa. ("Betzinez reports that 'they were outlaws recruited from other bands ..." - Dan Thrapp na str. 1 w "Juh: an incredible Indian") Wsrod Poludniowych Chiricahua mozna tez bylo spotkac odrzutki ze szczepow Zachodnich Apaczow, Apaczow Mescalero, a takze Indian z plemion Navahow, Papagow, Pimow, a nawet Meksykanow spod ciemnej gwiazdy.
Poludniowi Chiricahua dzielili sie na dwie podgrupy: Janeros i Carrizalenos.
Nazwa Janeros pochodzi od tego ze owi Apacze czesto obozowali niedaleko meksykanskiego miasteczka Janos, w polnocno-zachodniej czesci prowincji Chihuahua. Nazwa Carrizalenos byla nadana drugiej grupie z podobnego wzgledu, otoz lubili oni obozowac niedaleko meksykanskiego miasteczka Carrizal, tez w prowincji Chihuahua. Carrizal lezalo na poludnie od Janos.
Wodzowie Janeros (1825-85):
- - - - - - El Compa
- - - - - - Juan Diego Compa (syn El Compa)
- - - - - - Juan Jose Compa (syn El Compa)
- - - - - - Coleto Amarillo
- - - - - - Galindo
- - - - - - Natiza
- - - - - - Juh
Wodzowie Carrizalenos (1825-85):
- - - - - - Cristobal
- - - - - - Cigarrito
- - - - - - Felipe
Poczatkowo wodz Jose Juan Compa byl bardzo przyjazny Meksykanom. Przyjal religie katolicka i nauczyl sie czytac i pisac po hiszpansku. Jednak gdy jego ojciec, wodz El Compa, zostal zabity przez Meksykanow, Juan Jose Compa wszedl na sciezke wojenna. Jego rajdy byly bardzo udane glownie z tego powodu ze potrafil czytac raporty armii meksykanskiej i listy wladz meksykanskich, ktore jego wojownicy znajdowali przy zabitych lub pojmanych Meksykanach. W koncu Jose Juan Compa zostal zabity przez amerykanskiego lowce skalpow o nazwisku James Johnson niedaleko kopalni miedzi w Santa Rita.
W latach 1830-60 obie podgrupy Poludniowych Chiricahua poniosly kilka dotkliwych klesk z rak wojsk meksykanskich. Kilka wiosek zostalo zmiecionych z powierzchni ziemi. Wodz Felipe zostal zabity. Niedobitki Carrizalenos dolaczyly do resztek Janeros i pod wodza Juha toczyli desperackie walki z Meksykanami. A gdy bylo za goraca w Meksyku, Poludniowi Chiricuahua przekraczali granice i chronili sie w USA, w rezerwacie ustanowionym dla Centralnych Chiricahua pod wodza Cochise.
Cochise nie byl z tego zbytnio zadowolony poniewaz uwazal ze przybysze z Meksyku to tzw. niespokojne duchy. Po wielu latach wojny Cochise zawarl pokoj z Amerykanami i chcial go przestrzegac. Zas Poludniowi Chiricahua tylko podburzali mlodych wojownikow Cochisa, opowiadajac jakie to zdobycze czekaja na Indian w Meksyku. A poza tym ciagle krazyli miedzy rezerwatem i Meksykiem po drodze napadajac na rancza i farmy Amerykanow. Ci z kolei oskarzali o te ataki samego Cochise'a.
W latach 1870-ych Poludniowi Chiricahua mieli dwoch wodzow: Natiza i Juha. Juh byl wysoki, dobrze zbudowany (inni uwazali ze byl otyly) i jakajacy sie. Gdy byl w gniewie, lub podekscytowany, to jakal sie do tego stopnia ze nie rozumiano co mowi i o co mu chodzi. W tej sytuacji Geronimo, lub ktos z przyjaciol, przemawial w jego imieniu. Poniewaz Geronimo zabieral glos a nie speszony Juh, wiec Amerykanie mysleli ze to Geronimo jest wodzem. Juh i Geronimo byli dobrymi przyjaciolmi i czesto wspolnie organizowali wyprawy do Meksyku. Juh zmarl w 1883 niedaleko Casas Grandes. Jedna wersja mowi ze podczas upadku z konia zlamal sobie kark. Inna wersja mowi ze Juh mial atak serca i zmarl zanim przyjechal lekarz z pobliskiego miasteczka.
PS.
Juh byl takze znany z duzego okrucienstwa w stosunku do pojmanych jencow.
Jego "Wyjeci Spod Prawa" wojownicy nie odbiegali swym zachowaniem od zachowania wodza.

~

Bedonkohe Chiricahua
(inne nazwy: Mogollon Apaches)
Bedonkohe tworzyli najmniejsza grupe w szczepie Chiricahua. Bedonkohe mieli 125 wojownikow, podczas gdy Centralni Chiricahua wodza wodza Cochisa mieli ich co najmniej 150. Bedonkohe zamieszkiwali gorzyste tereny polozone na polnocny-wschod od Centralnych Chiricahua.
Wodzowie:
- - - - - - Mahko
- - - - - - Mano Mocha
- - - - - - Teboca
- - - - - - Chihuahua
Najbardziej znani czlonkowie grupy Bedonkohe to:
- - - - - - Chihuahua
- - - - - - Ulzana
- - - - - - Geronimo
Geronimo urodzil sie w 1829 nad Indyczym Potokiem (ang: Turkey Creek), doplywem rzeki Gila. Miejsce to obecnie znajduje sie w stanie Nowy Meksyk, ale w 1829 byl to obszar nalezacy do Meksyku. Geronimo mial 3 braci i 4 siostry. Jego dziadek, Mako, byl wodzem Bedonkohe. Po jego smierci, matka zabrala Geronimo i pozostale dzieci i przeniosla sie do Wschodnich Chiricahua. Geronimo ozenil sie w wieku 17 lat z kobieta Alope od Poludniowych Chiricahua (okrutnego wodza Juha).
Geronimo mial 3 dzieci.
W Lipcu 1852 Wschodni Chiricahua i wieksza czesc Poludniowych Chiricahua podpisala traktat pokojowy z Amerykanami. Zaden z Centralnych Chiricahua nie stawil sie na rozmowy. Bedonkohe byli niezdecydowani co robic w tej sytuacji i doszlo do podzialu. Mniejsza czesc podpisala traktat ale wiekszosc poszla sladami niepokornych Centralnych Chiricahua i rozpoczela walke. Na poczatku lat 1860-ych Bedonkohe zostali wchlonieci przez swych sasiadow, przy czym wiekszosc zostala z grupa Cochise, a mniejszosc z Victorio.
PS.
Podczas ostatniej kampanii armii USA przeciwko Apaczom to nie Geronimo, ale grupka Ulzany zadala najwieksze straty bialym. Po stronie amerykanskiej zabili oni 38 mezczyzn, kobiet i dzieci i zabrali wiele sztuk bydla, koni i mulow. Henry Daly nazywa wojownikow Ulzany Kozakami Gor Sierra Madre. Ulzana byl starszym bratem Chihuahuy, ktory byl jednym z wodzow Bedonkohe Apaczow, tej samej do ktorej nalezal Geronimo. (Henry W. Daly pisze «I suppose I do not exaggerate at all when I say that 95 % of the people killed during Geronimo's Campaign met their death from Chihuahua and two dozens of Ulzana's "Cossacks of the Sierra Madre.") O rajdzie Ulzany wiele napisano i nawet nakrecono dwa filmy. Jeden z nich to niemiecko-jugoslowianski "Ulzana" z Gojko Miticem w roli glownej, a drugi to amerykanski "Ulzana'a Raid" z Burtem Lancasterem. Oba filmy byly pokazywane w Polsce. Sa one takze dostepne na youtube.

Chiricahua Apacze na wojennej sciezce.
Uzbrojenie, wodzowie wojenni,
organizowanie wypraw, metody walki.

Uzbrojenie.

Karabin wielostrzalowy
Winchester 1873 Bronia Apaczow Chiricahua byly lanca, luk ze strzalami, maczuga, karabin i pistolet. Te ostatnie byly albo zdobyte na wrogach albo kupione od handlarzy amerykanskich.

Jesli wojownik Chiricahua, lub od Zachodnich Apaczow, byl uzbrojony w lance, to staral sie przebic wroga. Taka forma ataku byla znacznie popularniejsza niz rzucanie lanca. Lance trzymano obu rekoma. (ang: The way they fought with lances was to hold them in their hands all the time and fence with them.) Jesli obaj wojownicy byli uzbrojeni w lance to zdanem Apaczow wygrywal ten ktory byl szybszy w ruchach, a nie ten ktory mial dluzszy zasieg rak. Walka za pomoca lancy wymagala wiekszej odwagi niz walka za pomoca luku i strzal. Ten wojownik ktory mial sukcesy na sciezce wojennej poslugujac sie lanca cieszyl sie duzym powazaniem.

Grozna bronia byla kamienna maczuga. Apacze twierdzili ze aby zabic wroga za pomoca maczugi nalezalo trafic go w glowe. Za mistrzow w poslugiwaniu sie maczugami Apacze uwazali swych zacietych wrogow, Indian Pima. Maczugi byly uzywane takze przeciwko pumom i niedzwiedziom. Uwaga, zarowno Chiricahua Apacze jak i Zachodni Apacze nie uzywali tomahawkow.

Luki i strzaly byly w szerokim uzyciu do lat 1860-ych. Do strzal uzywano pior z indyka. (Jason Betzinez na str. 6 w I Fought With Geronimo pisze: "The arrows were usually fletched with the feathers of the turkey.") Luki i strzaly Apaczow Chiricahua byly dobrej jakosci.

W latach 1860-ych wowjownicy weszli w posiadanie amerykanskich karabinow i pistoletow, ktore wedlug Apaczow byly lepszej jakosci niz bron meksykanska. W latach 1870-ych najlepiej uzbrojonymi byli wojownicy Centralnych Chiricahua wodza Cochise, a najgorzej Poludniowi Chiricahua wodza Juha zwykle przebywajacy w Meksyku. W polowie lat 1880-ych te roznice w uzbrojeniu zanikly i wojownicy byli prawie w calosci uzbrojeni w wielostrzalowe karabiny i kilkustrzalowe rewolwery. Nawet najstarsi wojownicy nie uzywali lanc, tarcz i maczug. Ponadto w latach 1880-ych wiekszosc wojownikow posiadala lornetki.

Typy wypraw wojennych.

Byly dwa typy wypraw wojennych :
Celem pierwszej bylo zdobycie lupow (koni, mulow, bydla itd.)
Uczestniczylo w niej kilku lub kilkunastu wojownikow.
Celem drugiej byla zemsta (np. za zabitych wspolplemiencow)
Uczestniczylo w niej kilkudziesieu, lub nawet kilkuset, wojownikow.

Zwykle wsrod wojownikow bioracych udzial w wyprawie znajdowali sie tez chlopcy, ktorzy chcieli stac sie wojownikami. Ich glowna rola byly sprawy obozowe, jak np. rozpalenie ogniska, przyniesienie wody itd.

Wodzowie wypraw wojennych.

Apacze podczas wyprawy wojennej Wojownik ktory organizowal wyprawe ktorej celem bylo zdobycie lupow zapraszal na nia swych przyjaciol lub krewnych. Zwykle byla to niewielka grupa wojownikow. Przed wyprawa nie odbywaly sie zadne uroczystosci, zadne tance. Organizator wyprawy stawal sie wodzem owej grupy wojownikow.

Gdy celem wyprawy byla zemsta za zabitego czlonka danej grupy, wieksza ilosc wojownikow brala udzial. Organizatorem wyprawy mogl byc krewny lub przyjaciel zabitego, lub wodz wioski z ktorej on pochodzil. Przed i po wyprawie odbywaly sie uroczystosci i tance.

Jesli organizatorem wyprawy wojennej byl wojownik, lub wodz, ktory w przeszlosci poprowadzil udane wyprawy, wtedy nie bylo problemow z ochotnikami. Jesli organizatorem byl szaman, tez nie bylo problemow, poniewaz wojownicy uwazali ze zadba on o to aby sily nadprzyrodzone czuwaly nad nimi podczas wyprawy. Ponadto szaman znal sie na ziolach i sluzyl za doktora grupy. Apacze uwazali ze szamani maja kontakt z duchami oraz potrafia przewidziec przyszlosc. Chiricahua szanowali i bali sie szamanow. Uwaza sie ze Geronimo byl nie tylko swietnym liderem ale i szamanem.

Organizator wyprawy stawal sie wodzem grupy wojownikow bioracych w niej udzial. Taki tymczasowy wodz wojenny decydowal o celu ataku i o jego wykonaniu. To on mowil co, kto i jak ma robic podczas wyprawy. On tez osobiscie prowadzil grupe do ataku. Byl pierwszym w ataku i ostatnim w odwrocie. Jemu tez przypadala najwieksza czesc lupow. Aby zyskac popularnosc owy wodz wojenny czesto rozdawal zdobyte lupy. Apacze uwazali ze dobry lider grupy, dobry wodz wojenny, byl rownowartoscia 12 wojownikow. (ang: equal to twelve men).
Po zakonczonej wyprawie taki wodz ponownie stawal sie zwyklym wojownikiem. O sprawach wioski decydowal wodz wioski. O negocjacjach w innymi plemionami, lub z Meksykanami czy Amerykanami, tez decydowal wodz wioski. Oczywiscie wodz wioski tez mogl zorganizowac wyprawe wojenna i byc tymczasowym liderem wyprawy. Wielokrotnie czynili to na przyklad wodzowie Cochise i Victorio.

Geronimo Geronimo nie byl ani wodzem klanu, ani wodzem wioski, ani wodzem szczepu Chiricahua. Za to Geronimo byl szamanem i swietnym wojownikiem. Geronimo byl tez liderem (tymaczasowym wodzem wojennym) wielu udanych wypraw wojennych. W jego wyprawach bralo udzial wielu wodzow, np. Natchez, Juh, Chihuahua i inni. Gdy podczas takiej wyprawy dochodzilo do rozmow z Meksykanami lub Amerykanami, to Geronimo przemawial w imieniu grupy, a nie wodzowie, i to on jako jej lider decydowal co robic dalej.

Srodki ostroznosci podczas wyprawy.

Poludniowa Arizona
ojczyzna Apaczow Chiricahua Obszary otwarte i plaskie polozone pomiedzy pasmami gorskimi, takie jak widac na fotografii obok, wojownicy pokonywali najczesciej w nocy. Gdy nad ranem grupa dotarla do gor wtedy szukala ustronnego miejsca i odpoczywala. Jedzono niewielki posilek. Jesli uwazano ze nieprzyjaciel moze byc w okolicy to unikano palenia ognisk. Jesli grupa miala poruszac sie szybko wtedy rezygnowano ze snu i maszerowano dzien i noc. W dzien przez gory a w nocy przez obszary plaskie. (ang: When we had to cross an open plain we always waited for night, and even then we were careful.)

Kiedy grupa dotarla w poblize miasteczka meksykanskiego zatrzymywala sie na najblizszej gorze z ktorej mogla widziec cala okolice. Nastepnie wodz wojenny dzielil swych wojownikow na dwie grupy; mniejsza i wieksza. Mniejsza grupa skrycie podchodzila do miasteczka i starala sie zabrac konie, muly lub bydlo pasace sie na pobliskich pastwiskach. Jesli zauwazono na drodze wiodacej do miasteczka karawane wozow to starano sie ja zaatakowac z zaskoczenia. Nastepnie uprowadzano zdobyte lupy w gory.
W tym czasie wieksza grupa wojownikow zajmowala pozycje w wawozie lub kanionie, oczekujac poscigu ze strony Meksykanow. Mniejsza grupa tak pedzila zdobyte stado aby przechodzic przez miejsce gdzie byla zastawiona zasadzka. Aby pozostac niewidocznymi dla zblizajacych sie Meksykanow wojownicy kladli sie na ziemi i przykrywali sucha trawa. Inni wykopywali niewielkie doly w ktorych zajmowali pozycje strzeleckie.

Jesli grupa poscigowa Meksykanow lub Amerykanow byla duza, silna i szybko sie poruszala, wtedy Apacze zaszywali sie w najdalszych zakamarkach gor. Czasami zabijali tylko biale i siwe konie tak aby nie zostac odkrytym podczas nocnego marszu. W rzadkich wypadkach zabijali wszystkie wierzchowce, takze muly, i zaszywali sie w wysokie gory, poprzecinane glebokimi kanionami o stromych scianach.

Aby uniknac zaskoczenia czy to w gorach czy na otwartej przestrzeni, lider grupy wysylal 2 lub wiecej wojownikow przodem, cos jakby straz przednia. Takze w pewnej odleglosci z tylu za glowna grupa wojownikow znajdowala sie straz tylna.

Taktyka i metody walki.
Otwarte ataki i zasadzki.

Byly duze roznice w taktyce i metodach walki Apaczow i Indian prerii (Komanczow, Dakotow, Czejenow itd.). Bitwy Indian na rozleglej i plaskiej prerii z zolnierzami polegaly na gwaltownych konnych szarzach kilkuset wojownikow. Szarze te byly odpierane przez zolnierzy strzelajacych zza wozow lub innych oslon. Byly tez bitwy w ktorych zolnierze szarzowali konno. Bitwy na preriach byly bardzo widowiskowe, bardzo dynamiczne. Z kolei Indianie gor jak Apacze, Utahowie i Modocy, preferowali walke w mniejszych grupach walczacych pieszo i z ukrycia. Ci co wyruszali na wyprawe pieszo zabierali dodatkowe pary mokasynow.

Wojownicy Apaczow
na wojennej sciezce Ulubionym miejscem ataku Apaczow Chiricahua na oddzial wojska byl kanion lub dolina. Wojownicy zajmowali pozycje za skalkami i drzewami po obu stronach drogi lub szlaku ktorym posuwali sie zolnierze. Gdy oddzial wjechal do wawozu Apacze otwierali ogien. Zolnierze natychmiast zsiadali z koni i wykorzystujac skaly, drzewa, krzewy, i zalamania terenu otwierali ogien karabinowy. (Uwaga, czesc oddzialu, 20-25 %, zwykle nie brala udzialu w walce. Byli to ci ktorych zadaniem bylo odprowadzenie koni kawaleryjskich na tyly i pilnowanie ich. Strata koni bylaby bardzo bolesnym ciosem dla oddzialu.)

Przewaga Chiricahua w takiej potyczce polegala na tym ze juz na poczatku starcia wszyscy wojownicy byli usytuowani za dobrze wybranymi oslonami, podczas gdy zolnierze musieli dopiero takich oslon poszukac. Czesto bylo to niemozliwe poniewaz dno kanionu moglo byc plaskie. Czasami oslon starczalo tylko dla czesci zolnierzy.
Jesli jednak oddzial byl wiekszy, a teren po obu stronach kanionu lub doliny nie byl stromy wtedy zolnierze zsiadali z koni i z karabinami i rewolwerami w dloni atakowali Apaczy. Jesli wojownicy byli dobrze uzbrojeni i liczni wtedy taki atak wojska mogl sie zalamac pod silnym ogniem. Zolnierze sie wycofywali i starali sie znalezc oslony na tylach aby oficerowie zadecydowali co robic dalej. Jesli atak sie nie zalamal pod ogniem Apaczow, wtedy zolnierze docierali bardzo blisko do pozycji zajmowanych przez wojownikow. W takiej sytuacji wiekszosc Apaczow rzucala sie do ucieczki i tylko sporadycznie dochodzilo do pojedynczych przypadkow walki wrecz.

General Crook Weteran wojen z Apaczami, General Crook, tak opisal bitwe z nimi: "Mimo ze slyszelismy strzaly z broni palnej i widzielismy dym prochowy unoszacy sie nad skalami tu i tam, to nie widzielismy samego przeciwnika. Zwykle po krotkiej wymianie ognia Apacze znikali rownie niespodziewanie jak sie pojawiali."

Doscigniecie Apaczow Chiricahua bylo niezmiernie trudne nawet na otwartej przestrzeni dla najlepszych oddzialow kawalerii. Wojownicy czesto mieli zapas koni i jak jedne sie zmeczyly to - podczas jazdy - przesiadali sie na swieze konie. Jesli trzeba bylo to jechali tak dlugo i tak szybko az konie padly. Kapitan Gatewood, ktory scigal Geronimo w 1885-86, tak pisal: "Podczas rajdow zajezdzajo konie na smierc, potem przesiadaja sie na te ktore wczesniej zabrali [ranczerom] i znowu gonio przed siebie. W ten sposob maja przewage nad kawaleria." (na str. 63 w Odie Faulk - The Geronimo Campaign : "On these raids they ride their horses to death, then steal more or mount those they have already stolen before and are driving ahead of them. In this they of course have a great advantage of the cavalry")

Po wyprawie.

Czesto zdobyte stado bydla, koni i mulow pedzono dzien i noc. Dopiero po opuszczeniu ziem wroga zwalniano tempo marszu. Czasami udawalo sie Meksykanom lub Amerykanom dopasc Apaczow i odbic im stado.

Zdobyte w USA lupy Chiricahua sprzedawali w Meksyku. A z kolei lupy zdobyte w Meksyku sprzedawali w USA. Czasami bywalo tez tak ze lupy zdobyte w jednej prowincji meksykanskiej sprzedawali w drugiej prowincji. Taki handel byl nielegalny i wladze meksykanskie staraly sie temu zapobiec. Jednak chciwi zysku obywatele potrafili ominac prawo.

Po wyprawie w wiosce indianskiej odbywaly sie rozne uroczystosci, w tym Taniec Zwyciestwa. Czasami wzieci do niewoli jency (Meksykanie lub Indianie) byli zmuszeni do wziecia czynnego udzialu w tej uroczystosci. Wyprawe uznawano za szczegolnie udana jesli nie bylo zabitych wsrod wojownikow.

Hiszpanie i Meksykanie w Apaczerii.
Meksykanie wyznaczyli nagrody, 100-200 pessos, za kazdy skalp Apacza.
Za zabicie lub wziecie do niewoli wodzow byly specjalne nagrody. I tak np.
za Gomeza, wodza Apaczow Mescalero, nagroda wynosila 1.000 pessos
a za Victorio, wodza Wschodnich Chiricahua, az 2.000 pessos.

Oprocz Indian Apacze mieli za sasiadow Hiszpanow, Meksykanow i Amerykanow. Zacznijmy od Hiszpanow. Najbardziej atakowane przez Apaczow Chiricahua terytoria to dwie prowincje polozone w polnocnym Meksyku: Sonora i Chihuahua. W XVII i XVIII wieku byly one czescia rozleglych posiadlosci kolonialnych Hiszpanii w Ameryce Polnocnej zwanych Vice-Krolestwem Nowej Hiszpanii (ang: Viceroyalty of New Spain, hiszp: Virreinato de Nueva Espańa).
Przybysze z Hiszpanii zajmowali wszystkie czolowe miejsca w systemie wladzy w Meksyku. A wiec byli oni wlascicielami duzych farm i rancz, urzednikami, burmistrzami miast, oficerami i generalami armii, itd. Zas miejscowi Indianie, w olbrzymiej wiekszosci niewyksztalceni, byli rolnikami, pasterzami, szeregowcami w armii, itp.

W latach 1540–1542 ekspedycja prowadzona przez Francisco Vásquez de Coronado
przeszla przez ziemie Komanczow i Apaczow.

Meksykanski wiesniak Aby utrudnic bunty podbitej ludnosci indianskiej przeciwko Hiszpanom, krol Hiszpanii nie wyrazil zgody na to aby cywile posiadali bron palna. Nad ich bezpieczenstwem mialy czuwac oddzialy wojska. Krol Hiszpanii wiedzial co sie stalo z koloniami angielskimi w Ameryce. Otoz angielscy kolonisci zbuntowali sie przeciwko krolowi. A gdy ten wyslal wojsko do stlumienia buntu dobrze uzbrojeni kolonisci pokonali oddzialy wojska. W ten sposob powstalo USA. Aby zapobiec podobnej sytuacji krol Hiszpanii nakazal aby tylko wojsko mialo dostep do broni palnej.
Poniewaz odleglosc z Europy do Ameryki jest znaczna, wiec koszty transportu wojska hiszpanskiego do Meksyku byly bardzo wysokie. Z tego wzgledu ilosc fortow i oddzialow tam stacjonujacych byla niewielka. Krol byl zadowolony poniewaz zaoszczedzone fundusze mogl przeznaczyc na wojny toczone w Europie.
Byla to idealna sytuacja dla Apaczow i Komanczow, ktorzy najezdzali polnocne prowincje Meksyku. Tamtejsza ludnosc byla prawie bezbronna (bo trudno uznac dzidy, toporki i noze za nowoczesna bron) a garnizony wojska byly nieliczne i rozrzucone na olbrzymim obszarze.

Misja hiszpanska w Ameryce Polnocnej. Hiszpanie utrzymywali kontrole nad ludnoscia indianska w Meksyku za pomoca miecza i krzyza, czyli zolnierzy i misjonarzy. Tak wiec budowali misje i tzw. presidia. W misjach mieszkali glownie misjonarze katoliccy oraz sluzba. Glownym budynkiem misji byl niewielki kosciol. Inne budynki byly przeznaczone na magazyn, kuchnie, pomieszczenia dla osob religijnych, pomieszczenia dla sluzby, itd.

Naookolo misji czesto obozowali przyjaznie nastawieni Indianie. Jesli misja stala na obszarach zamieszkalych przez wrogich Indian wtedy budynki otaczano obronnym murem.

Presidio bylo miejscowoscia zamieszkana glownie przez wojskowych. Byl to jakby fort. Mogli nimi byc zolnierze armii hiszpanskiej sprowadzeni z Europy, lub miejscowe oddzialy poszczegolnych prowincji meksykanskich.
Hiszpanskie presidio, czyli fort. Zabudowania tworzyly duzy kwadrat w srodku ktorego znajdowal sie plac parad i apeli. Owy kwadrat byl wzmocniony na dwoch rogach umocnieniami w ksztalcie trapeza. Jeden taki trapez znajdowal sie od strony polnocnej a drugi od poludniowej. W nich umieszczano jedno lub wiecej sztuk artylerii. Owe umocnienia na rogach sluzyly takze jako miejsca z ktorych straze obserwowaly okolice. W presidio znajdowaly sie baraki zolnierzy, dom dowodcy (kapitana), kuznia, magazyn w ktorym przechowywano amunicje i zapasowo bron, oraz kapliczka. Presidio mialo dwie bramy, wjazdowa i wyjazdowa. Z czasem wokol presidio powstawaly osiedla osadnikow oraz rancza na ktorych hodowano bydlo i owce.

W latach 1700-ych kawalerzysta hiszpanski w Ameryce Polnocnej (tzw. Soldado de Cuera) byl uzbrojony w lance, tarcze, i karabin gladkolufowy. Jako oslona sluzyla kamizelka (bez rekawow) zrobiona z grubej, specjalnie wyprawionej skory. Byla ona lzejsza od pancerza uzywanego w tym czasie w Europie i chronila przed indianskimi strzalami. Owy konny zolnierz nosil takze kapelusz i ostrogi.
Zolnierze hiszpanscy w Ameryce byli slabo oplacani i slabo wyszkoleni. Zaleglosci z wyplato zoldu siegaly wielu miesiecy. Choc oddzialy poszczegolnych prowincji byly liczniejsze niz oddzialy armii hiszpanskiej stacjonujace w Meksyku, to byly one mniej wartosciowe. Kadra oficerska w wojskach prowincjonalnych byla niskiej jakosci. Najlepiej wyszkoleni i najbardziej zdyscyplinowani ze wszystkich wojsk hiszpanskich w Ameryce Polnocnej byli artylerzysci, oni jednak byli najmniej liczni.

Flaga Moeksyku Chociaz Meksyk oglosil niepodleglosc i niezaleznosc od Hiszpanii juz w 1810 roku, to walki o faktyczna niepodleglosc trwaly az do 1821 kiedy to oddzialy wyzwolencze weszly do stolicy. Po odejsciu Hiszpanow, General Agustín de Iturbide oglosil siebie cesarzem Meksyku.

Nowo koronowany cesarz cieszyl sie swa wladza bardzo krotko, bo tylko do roku 1823. Wiele wplywowych osob w Meksyku bylo niezadowolonych z jego rzadow. Wladza w panstwie przeszla wiec w rece trzech energicznych generalow: Guadalupe Victoria, Nicolás Bravo i Pedro Celestino Negrete. Iturbide na krotko emigrowal do Europy, a po powrocie do Meksyku zostal aresztowany i rozstrzelany.

General Antonio López de Santa Anna ustanowil Stany Zjednoczone Meksyku (ang: United Mexican States). W 1824 Santa Anna stal sie pierwszym prezydentem tego kraju. Tak wiec skonczylo sie cesarstwo a powstala Republika Meksyku. Kraj wkrotce pograzyl sie w chaosie politycznym w ktorym zwalczaly sie dwie grupy:
- konserwatywna skupiona wokol bogatych wlascicieli ziemskich i kosciola,
- reformatorska (republikanska) zrzeszjaca tych ktorzy domagali sie zmian
Duza role, czesto negatywna, w tych latach chaosu odgrywali generalowie.

Nowe wladze meksykanskie zniosly niektore uciazliwe prawa i zaczely zachecac osadnikow amerykanskich i emigrantow z Europy do osiedlania sie w meksykanskim Teksasie. W zamian za przyjecie obywatelstwa meksykanskiego i religii katolickiej wladze oferowaly im ziemie.
W styczniu pozwolenie na osiedlenie sie dostalo 300 rodzin amerykanskich. Klopotow z osadnictwem nie miala prowincja Nowy Meksyk w ktorej w 1821 mieszkalo 42.000 ludzi. To wiecej nawet niz w Kalifornii czy Tamaulipas. W 1832-33 w miescie Santa Fe w Nowym Meksyku mieszkalo 5.000 ludzi, podobna liczba zyla w El Paso. W Santa Cruz de la Canada naliczono 4.500 mieszkancow.

Oficer piechoty meksykanskiej
w latach 1830-ych. Wojsko meksykanskie bylo nieregularnie oplacane, slabo uzbrojone i malo zdyscyplinowane. W roku 1834 sily zbrojne prowincji Nowy Meksyk liczyly 900 zolnierzy. W meksykanskim Teksasie bylo ich jeszcze mniej. Oficerowie wykorzystywali swoje stanowiska dla wzbogacenia sie kosztem zolnierzy. Ponadto poszczegolne prowincje niechetnie ze soba wspolpracowaly. Np. Sonora kilkakrotnie nie ostrzegla prowincji Chihuahua o zblizajacej sie grupie Apaczow. Chihuahua z kolei odmowila pomocy Durango w walce z Komanczami.

Sprawa indianska byla jednym z najwazniejszych problemow Meksyku czekajacych na rozwiazanie. Prowincje Sonora i Chihuahua byly nekane malymi ale czestymi atakami Apaczow Chiricahua i Mescalero. Prowincje Nowego Meksyku, Teksasu i Chihuahua cierpialy od podobnych atakow ze strony Apaczow Mescalero i Apaczow Lipan. Mniej czeste ale za to przeprowadzane na znacznie wieksza skale byly wyprawy organizowane przez Komanczow. Patrz mapa ponizej.

Mapa atakow Apaczow i Komanczow na Meksyk.
Najbardziej atakowane byly polnocne prowincje : Sonora,
Chihuahua, Zacatecas, Durango, Tamaulipas i Coahuila.
W 1845-46 USA odebraly Meksykowi olbrzymie tereny.
Na mapie sa one zaznaczone jasniejszym kolorem.
W 1853 USA odkupily od Meksyku poludniowa Arizone.

Uzbrojeni Meksykanie Oddzialy hiszpanskie, a potem meksykanskie, mialy duze klopoty z kontrolowaniem Apaczow. W 1861 zorganizowano oddzialy tzw. rurales (na fotografii -->). Byla to konna policja, lub zandarmeria, dzialajaca na prowincji, ktora nie tylko zajmowala sie utrzymywanie porzadku ale walka z bandytami, Apaczami i Komanczami. Ale poniewaz rurales byli nieliczni wiec ich dzialania nie mialy wiekszego wplywu na rajdy Indian.

Poniewaz nie bylo ani telegrafu ani telefonu wiec uplynelo nieco czasu miedzy atakiem Indian a wyruszeniem w pole oddzialu wojska wojska, lub rurales, aby ich ukarac.

Presidio (forty) byly nieliczne a odleglosci miedzy nimi olbrzymie. Drog albo nie bylo, albo byly ale marnej jakosci. Jesli presidio bylo niedaleko, wojsko natychmiast wyruszalo w poscig. Czasami slabo uzbrojonym zolnierzom pomagali jeszcze slabiej uzbrojeni Indianie z plemion Opata i Tarahumara. Jesli od ataku Apaczow do przybycia wojska uplynelo nieco czasu, wtedy trzeba bylo odszukac ich slady. Potrzebni byli zwiadowcy znajacy okoliczne gory i pustynie.

Masakra Apaczow Chiricahua
przez oddzial meksykanski. Jedna z najbardziej skutecznych metod walki z Apaczami bylo wykorzystanie ich slabosci do alkoholu. Najpierw zapraszano Indian na spotkanie czy to w celach handlowych czy zawarcia pokoju. Potem czestowano alkoholem. Gdy wodzowie i wojownicy byli tak pijani ze nie byli w stanie wrocic do wioski, zabijano ich lub brano do niewoli. Nastepnie atakowano wioske. Tam zabijano lub brano do niewoli zaskoczone kobiety i dzieci. Tak jak na tej ilustracji obok.

Apaches in Mexican captivity. Wzieci do niewoli mezczyzni Chiricahua byli uzywani do ciezkiej pracy w kopalniach. Tak jak widac na tym obrazku. Niektorzy pracowali na plantacjach, nawet na odleglej Kubie. Byli oni faktycznie niewolnikami, choc niewolnictwo oficjalnie zostalo zniesione po tym jak Meksyk stal sie niepodleglym od Hiszpanii panstwem. Pojmane kobiety Chiricahua najczesciej pracowaly jako pomoc domowa. Te atrakcyjniejsze byly wykorzystywane seksualnie przez wlascicieli. Niektorym Apaczom udalo sie uciec z niewoli i po trwajacym kilka tygodni, a nawet miesiecy marszu dotrzec do swoich.

PS.
W przeciwienstwie do ludnosci cywilnej w Meksyku, amerykanscy osadnicy, ranczerzy, farmerzy i poszukiwacze zlota byli swietnie uzbrojeni. Nie bylo, i chyba nadal nie ma, kraju gdzie jest wiecej broni palnej niz w USA. Armia amerykanska byla duzo silniejsza, lepiej zorganizowana i wyszkolona niz oddzialy meksykanskie. Efektem tego bylo latwe zwyciestwo w wojnie z Meksykiem w latach 1846-48.
No i Amerykanie byli liczniejsi. Jeden z wodzow Apaczow przed wyjazdem pociagiem do Waszyngtonu powiedzial ze podczas podrozy postara sie policzyc wszystkich Amerykanow. Ale gdy dojechal do miasteczka Willcox stracil rachube i postanowil ze odtad bedzie liczyc tylko domy. Po przejechaniu kolejnego odcinka drogi zaczal liczyc tylko miasta i miasteczka. Wrotce i to stalo sie nierealne i zrezygnowal z liczenia.

Rzeka Rio Bavispe w polnocnej czesci prowincji Sonora.
Wzdluz niej czesto poruszali sie Chiricahua idacy na wyprawe wojenna,
lub wracajacy z lupami. Wzdluz tej rzeki takze maszerowaly oddzialy
meksykanskie scigajace Apaczow. Na tym obszarze rozegralo sie wiele
bitew i potyczek miedzy Indianami i Meksykanami. Jak widac na fotce
teren idealnie nadawal sie na zasadzki.
Podczas ostatniej wojny z Apaczami, lata 1885-86, takze oddzialy armii
amerykanskiej prowadzone przez zwiadowcow indianskich przebywaly
w dolinie rzeki Rio Bavispe.

A tu jest fotografia z prowincji Chihuahua w polnocnym Meksyku.
Do miasteczek Janos, Galeana, i Casas Grandes czesto przybywali
Chiricahua w celach handlowych. I rownie czesto atakowali cywili
i walczyli z zolnierzami meksykanskimi.
To wlasnie na terenie jak ten na fotografii wojska amerykanskie
prowadzone przez zwiadowcow Apaczow stracily tropy Geronimo
i jego grupy w 1885-86. Pustynie, gory, kaktusy, brak wody i
drog, i wysoka temperatura bardzo utrudnialy bialym poscig.

Walki Apaczow z armia USA.
Statystyka wojen Apaczow.
"Mimo ze slyszelismy strzaly z broni palnej i widzielismy dym prochowy
unoszacy sie nad skalami tu i tam, to nie widzielismy samego przeciwnika.
Zwykle po krotkiej wymianie ognia Apacze znikali rownie niespodziewanie
jak sie pojawiali." - General Crook

Fort Bowie w 1886 Aby kontrolowac Apaczow biali postawili szereg fortow na ich ziemiach, ktore obsadzili oddzialami piechoty i kawalerii. Na ilustracji obok jest Fort Bowie z roku 1886, najwazniejszy fort na ziemiach Chiricahua. (Fort nie byl otoczony palisada.)
Niedaleko znajdowala sie Przelecz Apaczow. Niewielkie oddzialy takze stacjonowaly na terenie rezerwatow. Sprawe wojsku utrudnialo slabe zaludnienie Arizony i Nowego Meksyku, prawie zupelny brak dobrych drog i kolei, goracy klimat, bardzo rozlegle obszary pustynne i gorskie, i bliskosc granicy. Gdy poscig wojska byl zbyt natarczywy Chiricahua czesto kryli sie w Meksyku.

W latach 1870-ych i 1880-ych wiele rajdow Chiricahua zaczynalo sie od ucieczki z rezerwatu niewielkiej grupy. Czesto taka grupa poruszala sie pieszo. Choc to bylo wolniej niz konno, to mozna bylo sie latwiej ukryc. Pozostawiano tez mniej sladow, nie wzbijano tumanu kurzu podczas marszu, i nie musiano obozowac w miejscach gdzie rosla trawa (dla koni i mulow). Grupa mogla rozlozyc sie obozem nie w dolinie ale wysoko w gorach skad byla swietna widocznosc na cala okolice.

Byly tez grupy mieszane, niektorzy wojownicy byli pieszo, inni konno. (ang: some were on foot, while others had horses) Podczas wyprawy konie i muly zdobywano na Amerykanach i Meksykanach. Kolejne zdobyte wierzchowce umozliwialy im zamiane zmeczonych koni na swieze. W ten sposob Apacze byli w stanie umknac przed wiekszoszoscia oddzialow kawalerii. Gdy jednak bylo wiele oddzialow scigajacych, wtedy Chiricahua zabijali wierzchowce i kryli sie w wysokich partiach gor. A to z kolei bardzo utrudnialo poscig kawalerzystom. Po opuszczeniu gor, wojownicy ponownie starali sie zdobyc wierzchowce aby szybko przemiescic sie do kolejnego pasma gorskiego, lub skryc sie w Meksyku.

Obszary gorskie grupa wojownikow pokonywala podczas dnia, na otwarte przestrzenie wychodzono nocami. Apacze uwazali ze na rozleglym plaskim obszarze widocznosc byla tak dobra ze wrog mogl juz z daleka ich dostrzec. Bylo to szczegolnie niebezpieczne jesli grupa Apaczow poruszala sie pieszo. Wojownicy mogli poruszac sie dzien i noc. A w skrajnych przypadkach nawet przez kilka dni i nocy. (Palmer Valor: "We traveled for 7 days and nights and then came to a dangerous sport where we had to walk on our toes to be sure that we left no tracks and be sure that we hid all our tracks. This place is a great plain, all open, and if Mexicans had ever found our tracks on it, they could have run us down for sure because we all were on foot.")

W latach 1880-ych aby odroznic wrogich Apaczow od przyjaznych (np. sluzacych jako zwiadowcy armii amerykanskiej) General Crook nakazal aby ci ostatni nosili czerwone opaski. Wojownicy z grupy Geronimo i Chato wykorzystali to w swych kampaniach. Nakladali czerwone opaski i podjezdzali do osadnikow czy gornikow mowiac w lamanej angielszczyznie ze sa dobrymi indianami (ang: friend, good Indian) Po tym jak biali pozwolili im na zblizenie sie, wojownicy otwierali ogien z karabinow i rewolwerow.

Proporzec kawalerii amerykanskiej Apacze zawdzieczaja swe wysokie notowania nie ze wzgledu na spektakularne zwyciestwa nad wojskami amerykanskimi, bo tych brak, ale na wytrwalosc i nieugetosc w prowadzeniu wojen. Apacze Chiricahua jako ostatni ze wszystkich Indian zlozyli bron. Ponizej troche statystyk.

Czolowe 5 plemion jesli chodzi o ilosc walk z oddzialami armii amerykanskiej:
1. Apacze (Chiricahua, Mescalero, Lipan, Jicarilla, Prerii i Zachodni) - 214
2. Siouxowie (Lakota, Nakota i Dakota) - 98
3. Czejeni (Polnocni i Poludniowi) - 89
4. Komancze - 72
5. Kiowa - 40
Wiekszosc z tych walk to drobne potyczki. Najwieksze bitwy z wojskiem USA
stoczyli Lakota i Dakota Siouxowie, oraz ich sprzymierzency Czejeni. Przy czym
Lakoci kilka razy zmietli z powierzchni ziemi cale oddzialy wojska (np. masakra
Grattana, masakra Fettermana, zwyciestwo w bitwie nad Little Bighorn gdzie
nie ocalal ani jeden zolnierz Generala Custera.) Apacze choc niczego podobnego
nie dokonali, to jednak ta ilosc drobnych walk z wojskiem jest imponujaca.

Czolowe 5 plemion jesli chodzi o ilosc zabitych, rannych i wzietych do niewoli
zolnierzy amerykanskich przypadajacych srednia na jedna bitwe :
1. Nez Perces - 17.5
2. Modocy - 17.25
3. Sioux (Lakota Nakota, i Dakota) - 12.7
4. Utahowie - 10.5
5. Pajuci - 9.25
6. Komancze - 3
7. Apacze (Chiricahua, Mescalero, Lipan, Jicarilla, Prerii i Zachodni) - 2.5
8. Nawahowie - 1

Oddzial armii amerykanskiej
podczas kampanii przeciwko Indianom Tak wiec starcia z wojownikami Nez Perces (pol: Przeklute Nosy) wodza Jozefa i Modokami wodza Kapitana Jacka, mimo ze byly nieliczne to byly najkosztowniejsze dla armii USA. Nic wiec dziwnego ze Marek Fiedler zatytulowal swa ksiazke o kampanii wodza Jozefa - "Indianski Napoleon Gor Skalistych."
Bardzo wysoka pozycje zajeli takze Siouxowie prowadzeni przez plejade slynnych wodzow: Szalonego Konia, Czerwona Chmure, Siedzacego Byka, Zabojcy Paunisow i Mala Wrone. Za to starcia Apaczow z oddzialami amerykanskimi, mimo ze wojny byly dlugie a starcia bardzo czeste, charakteryzowaly sie minimalnymi stratami zolnierzy. Jest to nieco rozczarowujace poniewaz Apacze byli lepiej uzbrojeni w bron palna niz inne plemiona.

Tu musze dodac jedna rzecz. Otoz Apacze i Komancze toczyli wiele walk takze z oddzialami hiszpanskimi i meksykanskimi. Za skalpy Apaczow wladze prowoncji Sonora i Chihuahua placily wysokie nagrody pieniezne. Za zaprzestanie wyniszczajacych najazdow wladze niektorych prownicji placily haracz Komanczom i obsypywaly ich wodzow prezentami. Komanzce takze toczyli bardzo czeste walki ze swietnie uzbrojonymi i agresywnymi teksaskimi rangersami. Nie posiadam statystyk dotyczacych plemion zyjacych na wschodzie: Delawerow, Szaunisow (Szewanezow), Seminolow, i groznych Irokezow.

Tutaj jest mapa pokazujaca miejsca bitew Apaczow z wojskami amerykanskimi w latach 1850-1886.

Oddzial kawalerii prowadzony przez zwiadowcow Nawahow i Apaczow
wpadl w zasadzke przygotowana przez wojownikow Apaczow Chiricahua.

Zolnierze-Bizony, czyli murzyni kontra Apacze,
ku chwale i bogactwie bialego czlowieka.

Zolnierz armii USA po 1865
na Dzikim Zachodzie. Czesc wojsk amerykanskich walczaca z Apaczami po roku 1865 skladala sie z murzynow. O tym w westernach amerykanskich, szczegolnie tych starszych, niestety sie nie wspomina. Otoz po wojnie secesyjnej w latach 1861-65 zniesiono niewolnictwo i utworzono z murzynow 9-ty i 10-ty Pulk Kawalerii i 24-ty i 25-ty Pulk Piechoty. Nastepnie oddzialy te zostaly wyslane na zachod aby walczyc z Indianami (Apaczami, Komanczami, Kiowami, Czejenami i Lakotami). Dla murzynow, z ktorych wielu bylo bylymi niewolnikami, sluzba w wojsku byla duza szansa awansu spolecznego. Jednak oficerami w owych regimentach nadal byli biali.

Duzym plusem "czarnego" zolnierza bylo to ze latwiej niz "bialy" zolnierz znosil niewygody i wielkie upaly panujace na pustyniach Arizony i Nowego Meksyku. Ze wzgledu na ich czarne krecone wlosy, Indianie nazywali ich Zolnierze Bizony (ang: Buffalo Soldiers). Indianie uwazali ich za dzielnych i wytrwalych przeciwnikow.

Tak wiec Amerykanie do walki z Chiricahua po roku 1865 uzyli wiele oddzialow zlozonych z murzynow i prowadzonych przez zwiadowcow indianskich z plemion Papago, Pima i samych Apaczow. Jednym slowem ludzie o ciemnej skorze przelewali krew w walce innymi ludzmi o ciemniej skorze, ku chwale "bladych twarzy."

Bitwa na Przeleczy Apaczow, 1862.
Najbardziej znana i najwieksza bitwa
wojska amerykanskiego z Chiricahua.

Bitwa na Przeleczy Apaczow (ang: Battle of Apache Pass) rozegrala sie w polowie Lipca 1862. Przelecz Apaczow znajduje sie w poludniowo-zachodniej Arizonie. Sama przelecz lezala na ziemiach szczepu Chiricahua, a konkretnie Centralnych Chiricahua, ktorych wodzem byl Cochise.

W USA wtedy toczyla sie wojna secesyjna. Kraj byl podzielony na Polnoc i Poludnie. Stany ktore lezaly na poludniu byly za niewolnictwem i chcialy sie oddzielic od reszty kraju. Gdy czesc wojsk Poludnia najechala Nowy Meksyk, Polnoc odpowiedziala wyslaniem oddzialu 1.800 zolnierzy z sasiedniej Arizony aby ich zatrzymac i rozbic.

Wyslany oddzial byl dowodzony przez Generala Carletona. W strazy przedniej szedl Kapitan Roberts z 116-126 piechurami, 22 kawalerzystami, artylerzystami z 2 haubicami, i taborami skladajacymi sie z 22-26 wozow z zaopatrzeniem (zywnosc, amunicja, srodki medyczne, itd.)

Roberts nie wiedzial czy po drodze natknie sie na wode czy nie. Rozdzielil wiec swoj oddzial na dwie grupy. Na czele 60 piechurow, artylerii i 7 kawalerzystow powoli ruszyl naprzod, w gory, majac nadzieje na znalezienie zrodla. Z tylu zostawil reszte swego ddzialu pod dowodztwem Kapitana Cremony. W sklad tej grupy wchodzily takze tabory.
Gdy Roberts dotarl do Przeleczy Apaczow natknal sie na okolo 500 wojownikow Chiricahua dowodzonych przez wodzow Mangasa Coloradas i Cochise. Byl tu takze mlody wojownik o imieniu Geronimo. Indianie byli dobrze ukryci za skalami i nierownosciami terenu znajdujacymi sie powyzej zrodla wody.

Gdy zolnierze zblizyli sie na odleglosc 50-100 krokow wojownicy otworzyli ogien. Zolnierze odpowiedzieli im ogniem z karabinow. Kapitan Roberts nakazal ostrzelanie pozycji Apaczow z haubic a czesc piechoty rozsypala sie w tyralierke i ruszyla do ataku. Atak zakonczyl sie polowicznym sukcesem, zajeciem opuszczonej stacji dylizansow w ktorej piechurzy znalezli oslone od kul i strzal Apaczow.

W miedzyczasie kapitan Roberts wyslal 6 kawalerzystow aby powiadomili oddzial Kapitana Cremony o ataku Indian. Apacze jednak zaatakowali owych kawalerzystow. Szeregowiec John Teal jechal na koncu i Indianie odcieli go od pozostalych. Wkrotce jego kon zostal trafiony i upadl. Teal skryl sie za wierzchowcem i postanowil drogo sprzedac swe zycie. Uzbrojony w wielostrzalowy karabin i pistolet zaczal strzelac do zblizajacych sie wojownikow. Jedna z kul trafila w piers dobrze zbudowanego Apacza. To z kolei bardzo zdeprywowalo pozostalych napastnikow. Apacze zabrali rannego i znikneli. Jak sie potem okazalo owym rannym byl wodz Mangas Coloradas, w owym czasie bardziej powazany niz sam Cochise. Szeregowiec Teal zdjal siodlo i koc ze swego konia i pomaszerowal w kierunku w ktorym pojechali kawalerzysci.

Gdy tylko kapitan Cremony dowiedzial sie o ataku Apaczow na oddzialek Kapitana Robertsa, ruszyl mu na pomoc. Na Przelecz Apaczow dotarl nastepnego dnia rano. Apacze zajeli stanowiska jak poprzednio, za skalami. Biali ponownie ostrzelali ich z haubic. Chiricahua nie wytrzymali ostrzalu i odskoczyli na bezpieczna odleglosc. Zolnierze wykorzystali sytuacje aby napelnic manierki woda ze zrodla. Nastepnie biali opuscili przelecz i ruszyli w dalsza droge do Nowego Meksyku gdzie mieli nadzieje na spotkanie i rozbicie oddzialu Poludnia.

Dwudniowa bitwa kosztowala oddzialy Robertsa i Cremony tylko 2 zabitych i 2 rannych. Jak na tak dluga bitwe tak minimalne straty bialych sa zaskakujace. Tym bardziej ze Chiricahua byli niezle uzbrojeni w bron palna. Straty Apaczow wielu szacowalo na ponad 60 zabitych. Kapitan Roberts jednak uwazal ze Indianie stracili tylko 9 zabitych i 12 rannych. Carleton w raporcie do Pulkownika Richarda Drum pisal o 10 zabitych wojownikach. Zas angielsko-jezyczna wikipedia podaje ilosc zabitych w tej bitwie na 2 bialych i 63-66 Apaczow (z tego 60 od ognia artylerii) Tak wysokie straty po stronie Apaczow mialy byc spowodowane ogniem artylerii. Wedlug Kapitana Cremony jeden z wodzow Apaczow obecnych w tej bitwie mial potem powiedziec, ze Chiricahua stracili 63 wojownikow od artylerii i 3 od ognia karabinowego. Z kolei wielu Apaczow w XX wieku twierdzi, ze Indianie w ogole nie mieli zabitych w tej bitwie. (David Roberts pisze na str. 38 w Once They Moved Like The Wind : "In the 20th century, Apache descendants swore that not a single warrior had died at Apache Pass.")

Ziemie Apaczow Chiricahua w 1867.
W latach 1860-ych nastapil duzy naplyw osadnikow na ziemie Chiricahua.
Do ich ochrony przybylo wojsko i postawilo szereg fortow. Wiekszosc
miasteczek skladala sie z jednej krotkiej ulicy. Najwieksze bylo kilku-
tysieczne El Paso. Tucson byl nieco mniejszy. Mimo atakow ze strony
Chiricahua (kolor czerwony) i Apaczow Zachodnich (pomaranczowy)
ilosc bialych w Arizonie i Nowym Meksyku szybko rosla. Podobna
sytuacja byla w Meksyku.

- - - - - przerywana linia
Linia dylizansow Butterfield Overland Mail, lata 1857/58 - 1861.
Dylizanse i stacje dylizansow byly czestym obiektem atakow Apaczow.
. . . . . . kropkowana linia
Droga ktora uzywali przez kilka lat cywile i wojsko (nie bylo jeszcze kolei).
Uzywali oni takze drogi po ktorej jezdzily dylizanse. Po zbankrutowaniu
Butterfield Overland Mail i olbrzymim wzrostem osadnictwa byla droga
dylizansow przez Przelecz Apaczow stala sie jeszcze bardziej uczeszczana
przez bialych.
(numerki w zoltych kwadratach :)
1.
Apache Pass (Przelecz Apaczow). Wazny punkt na drodze do Kalifornii. Tu byla
tez stacja dylizansow. W 1862 setki wojownikow Chiricahua prowadzonych przez
wodzow Mangasa Coloradas i Cochise zaatakowali niewielki oddzial wojska. Byla
to najwieksza bitwa Chiricahua z armia USA. Aby kontrolowac te miejsce armia USA
wybudowala w 1864 Fort Bowie.
2.
Okolice miasteczka Santa Rita i pobliskie gory Pinos Altos byly pelne poszukiwaczy
srebra i zlota. Byli oni agresywni w stosunku do Indian i swietnie uzbrojeni. Najgorsi
byli ci ktorzy przybyli z Teksasu. Tu tez znajdowaly sie kopalnie miedzi. Chiricahua
stoczyli wiele potyczek z bialymi w tym rejonie.
3.
Zdobyte na Amerykanach i Meksykanach lupy Chiricahua czesto sprzedawali w
Canada Alamosa. W zamian nabywali bron palna i marnej jakosci alkohol.
Handlem w tej obskurnej miescinie zajmowali sie w wiekszosci Meksykanie.
4.
Gdy w latach 1880-ych wojsko amerykanskie i meksykanskie rozpoczynalo
zakrojone na szeroko skale kampanie przeciwko Chiricahua, ci kryli sie
bardzo daleko na poludniu, w sercu prawie bezludnych gor Sierra Madre
w glebokich kanionach. Dzieki temu mogli kontynuowac wojne znacznie dluzej
niz Indianie mieszkajacy na otwartych, plaskich preriach.

Rajd Nany w 1881 .
Podczas 6-tygodniowej wyprawy prowadzonej przez 70-letniego starca
na kazdego zabitego Apacza przypadalo po kilku zabitych Amerykanow
i Meksykanow. Rajd Nany przeszedl do historii wojen indianskich i
historii Dzikiego Zachodu.

Pierwsze miesiace 1881 roku w Arizonie i Nowym Meksyku przebiegaly wzglednie spokojnie. Pamietajmy ze to byl jeszcze Dziki Zachod. Bandyci, amerykanscy i meksykanscy, napadali na dylizanse, rancza i banki. Kradzieze koni i bijatyki w saloonach byly codziennoscia. Jedna z gazet w Arizonie miala takie tytuly na poczatku 1881:
1 Stycznia: "Kazdy uroczyscie przysiega ze w nowym roku
powstrzyma sie od picia, hazardu i odwiedzania burdeli."
8 Marca: "Straszne mordobicie w saloonie.
Frank Chapman obil ryj kowbojowi."
25 Marca: "50 opryszkow w wiezieniu"
12 Maja: "Nieudana proba ucieczki z wiezienia za pomoca wykopanego tunelu."
W gazetach dominowaly sprawy kryminalne. Opisy byly mocno przesadzone. Od czasu do czasu gazety donosily o "wyczynach" Apaczow Chiricahua, Nawahow i Apaczow Zachodnich. Wtedy glosno domagano sie interwencji wojska. Czesto oskarzano oficerow i generalow o nieudolnosc.

Nana W 1881 obiektem zainteresowania dziennikarzy piszacych dla gazet stal sie stary Nana, ktory z garstka Apaczow uciekl z rezerwatu i rozpoczal dzielo zniszczenia. O Nanie gazety pisaly rozne rzeczy. Jedne podawaly jego wiek na 70 lat, inne na 90 lat. Pisano ze w jego uszach zamiast kolczykow byly zawieszone zlote lancuszki od zegarkow, ktore zabral bialym. Byli tez tacy ktorzy twierdzili ze to nie byly lancuszki ale zegarki.
Panowala opinia ze rajd Nany byl zemsta za zabicie wodza Victorio (co nie bylo prawda.) Wedlug jednych Nana lekko kulal na jedna noge. Wedlug drugich bardzo cierpial na reumatyzm i mial klopoty z poruszaniem sie. Tak czy inaczej ten kustykajacy starzec byl zahartowanym w wielu bojach weteranem.

Wraz z Nana rezerwat opuscilo 15 Apaczow i skierowalo sie na wschod w strone rzeki Rio Grande. W Lipcu 1881 grupa ta zaczela atakowac Amerykanow w Nowym Meksyku. Z czasem dolaczyli sie do niej grupki Chiricahua i 25 Apaczow Mescalero z rezerwatu w Nowym Meksyku.

Nie ma zgodnosci wsrod historykow co do liczby wojownikow ktorymi dysponowal Nana. Wydaje mi sie ze poczatkowo Nana mial 15 wojownikow, w wiekszosci Wschodnich Chiricahua. (Kilka miesiecy wczesniej ich wodz Victorio zostal zabity przez Meksykanow.) Potem dolaczylo do nich 15 wojownikow Chiricahua i Zachodnich Apaczow. Do tego nalezy dodac 40 wojownikow Mescalero pod wodza Muchacho Negro (pol: Czarny Mlodzieniec). Przy czym ci Mescalero czasami dzialali samodzielnie. Tak wiec liczebnosc grupy Nany wahala sie miedzy 15 i 70 wojownikami Chiricahua, Zachodnich i Mescalero. Czesto dzialali oni w mniejszych grupach. Latwiej wtedy bylo dokonywac drobnych ale niespodziewanych atakow, latwiej bylo sie ukryc.

17 Lipca 1881 Nana dotarl do Gor Sacramento w centralnej czesci stanu Nowy Meksyk gdzie natknal sie na 2 kawalerzystow z oddzialu porucznika Guilfoyle. Apacze zranili jednego z zolnierzy i zabrali 3 muly. Gdy Guilfoyle dowiedzial sie o ataku natychmiast ruszyl w poscig za napastnikami. Jego oddzial kawalerii skladal sie z murzynow. Nana wiec zmienil kierunek marszu ze wschodniego na polnocno-zachodni.
Na krawedzi rozleglej pustyni Biale Piaski (ang: White Sands, gdzie obecnie sa przeprowadzane testy z bronia atomowa) Apacze natkneli sie na Meksykanow, 2 mezczyzn i kobiete, i zabili ich. Zanim Nana opuscil miejsce ataku nieoczekiwanie pojawil sie scigajacy ich oddzial porucznika Guilfoyle. Doszlo do krotkiej wymiany ognia po ktorej Apacze znikli w pobliskich gorach.

Nana ponownie zmienil kierunek marszu, tym razem posuwal sie na zachod, w kierunku Gor San Andres. Guilfoyle jednak nie zgubil ich sladu i dopadl Nane 25 Lipca. Tym razem grupa Nany poniosla straty: 2 wojownikow zabitych lub ciezko rannych, 2 konie, 12 mulow, oraz zapasy zywnosci.
Nana poruszal sie w strone Gor San Mateo ale porucznik Guilfoyle nadal szedl jego tropem. Apacze przeszli na drugi brzeg Rio Grande, w poblizu San Jose, gdzie natkneli sie na 2 gornikow i 1 meksykanina. Wszystkich trzech zabili i kontynuowali marsz. 30 Lipca dotarli do gor gdzie zabili 4 meksykanow.

Wiesci o zabojstwach dokonanych przez grupe Nany szybko rozniosly sie wsrod osadnikow. Gazety bily na alarm. Biali zaczeli organizowac grupy ochotnikow do walki z Apaczami. Jedna z takich grup, liczaca 36 jezdzcow, dotarla do Czerwonego Kanionu. Poniewaz bylo bardzo goraco biali rozlozyli sie na krotki odpoczynek w cieniu drzew. Konie i muly spokojnie pasly sie w poblizu. Nagle padly strzaly karabinowe i 12 konnych wojownikow, krzyczac i wywijajac nad glowami kocami, szybko ruszylo w kierunku wierzchowcow. Wkrotce wszystko ucichlo. Apacze rownie szybko sie pojawili jak i znikneli. Biali mieli jednego zabitego i 7 rannych. Apacze zabrali im wszystkie konie.
Nastepnie grupa Nany ruszyla w kierunku gor Black Range gdzie kilka lat temu Nana i Victorio prowadzili wspolna kampanie przeciwko Amerykanom. Tym razem okolica byla pelna wojska. Oddzial porucznika Taylora dopadl Nane i odbil im czesc koni i mulow. Straty wojska wyniosly zaledwie kilka zabitych wierzchowcow. Po tej potyczce Nana skryl sie w gorach Black Range (pol. Czarne Pasmo).

Wojownicy Nany byli bardzo zmeczeni nie tylko nieprzerwanym poscigiem wojska ale takze licznymi walkami. Nie tak wyobrazali sobie pobyt poza rezerwatem. Nana postanowil wiec przejsc granice i schronic sie w Meksyku. Apacze mieli nadzieje na zdobycie licznych lupow i triumfalny powrot do rezerwatu w USA.
Niestety oddzialy amerykanskie nadal szly ich sladem i w jednym z kanionow niedaleko granicy doszlo do kolejnego starcia. Tym razem byl to porucznik Smith z 20 kawalerzystami. Zolnierzom towarzyszyla grupa 20 ochotnikow cywili. Amerykanie uwazaja ze wygrali te starcie. Z kolei Apacze twierdzili ze to oni byli zwyciezcami. Biali mieli 6 zabitych: porucznika Smitha, 4 zolnierzy i 1 cywila. W dodatku 3 zolnierzy zostalo rannych. Pozostali zdecydowali sie wycofac. Tym samym wojownicy Nany zostali panami pola bitwy. Jednak gdy tylko Nana sie dowiedzial ze nadchodzi wiecej wojska natychmiast ruszyl w kierunku granicy.

Na granicy Apacze natkneli sie samotnego meksykanskiego pasterza i zabili go. Nastepnie spotkali grupe drwali i zabili co najmniej czterech z nich. Niedaleko Las Cruces, juz po meksykanskiej stronie, natkneli sie na 7 ludzi z czego zabili 6 a jednego ciezko zranili.

Gdy Apacze przekroczyli granice z Meksykiem dla Amerykanow tym samym dobiegl konca slynny rajd Nany. W ciagu szesciu tygodni polaczona grupa Apaczow Chiricahua, Zachodnich i Mescalero zabila 30-40 Amerykanow, wielu zranila, zabila ponad 50 Meksykanow, oraz zdobyla okolo 200 koni i mulow. (Czyli na jednego zabitego Apacza przypadalo kilku zabitych Amerykanow i Meksykanow. Czesc zabitych nie byla uzbrojona.)
W tym okresie Apacze stoczyli 12 potyczek z wojskiem amerykanskim. W poscig za 40-50 wojownikami Nany bylo zaangazowanych okolo 1.000 zolnierzy, 300-400 ochotnikow cywili i dziesiatki zwiadowcow Apaczow na sluzbie armii USA. Mimo podeszlego wieku i trudnosci z poruszaniem sie Nana pokonywal 80-110 km dzienie po gorach i pustyniach, zabijajac Amerykanow i Meksykanow gdziekolwiek i kiedykolwiek ich spotkal. Aby uciec przed poscigiem wojownicy Nany zajezdzili na smierc prawie setke koni. Rajd Nany przeszedl do historii wojen indianskich i historii Dzikiego Zachodu.

Kilka miesiecy pozniej grupa Nany spotkala sie z grupa Juha (Poludniowi Chiricahua) i sprzedala im czesc zdobytych lupow. W Marcu 1883 Nana poddal sie generalowi Crook'owi i wrocil do rezerwatu. Jednak dwa lata pozniej, w 1885, stary Nana ponownie uciekl, tym razem wspolnie z Geronimo ! Po wielu starciach z wojskiem i ucieczce do Meksyku, Nana i Geronimo poddali sie generalowi Milesowi w 1886. Nastepne 10 lat spedzil w wiezieniu. Nana zmarl w 1896 na Terytorium Indianskim (Oklahoma).

Rajd Ulzany w 1885 .
To ostatni rajd Apaczow w USA.
H.Daly nazwal wojownikow Ulzany
"Kozakami Gor Sierra Madre."

Gdy w 1885 wydawalo sie Amerykanom ze grupa Geronimo pozostanie w Meksyku a w Arizonie zapanuje spokoj, Ulzana rozpoczal swoj krwawy rajd !

Na poczatku Listopada 9-12 wojownikow prowadzonych przez Ulzane odlaczylo sie od Geronimo i szybko przekroczylo granice. Ulzana, znany takze pod imieniem Josanie, byl bratem Chihuahua, wodza Bedonkohe Chiricahua, tego samego z ktorego pochodzil Geronimo.

Juz po stronie amerykanskiej do grupy Ulzany na krotko polaczylo sie 16 wojownikow i wspolnie zaatakowali oddzial zwiadowcow indianskich w Nowym Meksyku. W tym starciu zwiadowcy mieli 3 zabitych (2 Nawahow i 1 Zachodniego Apacza). W grupie Ulzany nie bylo zabitych i rannych. Jakkolwiek jeden wojownik zlamal noge i pozostawiono go z tylu.

Nastepnie Ulzana ruszyl w kierunku gor Florida Mountains, lezace tuz przy granicy. Po drodze zabili 2 Amerykanow (cywili), 1 zwiadowce, i zranili 1 zolnierza. Od Ulzany wtedy odlaczylo sie 16 wojownikow i wrocilo do Meksyku. Sam Ulzana z 11 wojownikami pozostal po amerykanskiej stronie. Az do 23 Listopada Apacze siedzieli cicho. Wtedy to zwiadowcy indianscy zauwazyli grupe Ulzany w rezerwacie niedaleko Fortu Apaczow. Dowodca placowki nie mogl jednak porozumiec sie z generalem Crook'iem poniewaz Apacze przecieli druty telegraficzne.

24 Listopada ludzie Ulzany zabili 2 ludzi strzegacych stada bydla przeznaczonego dla Apaczow w rezerwacie. W poscig za nimi ruszyl porucznik Nordstrom z 10 zolnierzami i Chato z 18 zwiadowcami Apaczow. (Ten sam Chato, ktory kilka lat wczesniej sam uczestniczyl w podobnym rajdzie.) Naprawionym telegrafem powiadomiono okoliczne forty. Kapitan Crawford wyruszyl w pole ze 100 zwiadowcami indianskimi.

27 Listopada grupa Ulzany wjechala do jednej z wiosek Chiricahua w rezerwacie i zaczela zabijac jej mieszkancow za kare ze chcieli wejsc na sciezke wojenna ! Lockett zatelegrafowal do generala Crook'a ze ludzie Ulzany zabili 5 mezczyzn, 11 kobiet i 4 dzieci. Podczas tej akcji Ulzana stracil co najmniej jednego zabitego.

Zaopatrzeni w swieze wierzchowce napastnicy skierowali sie w kierunku poludniowo-wschodnim. Zanim dotarli do Czarnej Skaly (ang: Black Rock) zabili napotkanego Amerykanina o nazwisku Johnson. Kowboje z pobliskiego rancza mysleli ze zabojstwa dokonali biali opryszkowie probujacy ukrasc bydlo, ruzyli za nimi w poscig. Kowboje jednak wpadli w zasadzke i po stracie 2 zabitych szybko wrocili do domow.

Szlak Ulzany prowadzil teraz w kierunku rzeki Gila. General Crook nakazal dowodcy wojska w Forcie Bayard aby nie dopuscil Apaczow do Czarnego Pasma (ang: Black Range).

General Sheridan W miedzyczasie naczelny dowodca armii USA, General Sheridan, ten sam ktory rzekomo mial powiedziec ze "dobry Indianin, to martwy Indianin" dowiedzial sie o rajdzie Ulzany. Sheridan przybyl pociagiem z Waszyngtonu zatrzymujac sie w Forcie Bowie, niedaleko Przeleczy Apaczow. Sheridan rozkazal aby Crawford i jego setka zwiadowcow nie zawahali sie przed przekroczeniem granicy gdyby Ulzana i jego 9 wojownikow probowali skryc sie w Meksyku.

8 Grudnia major Sumner zatelegrafowal do generala Crook'a powiadamiajac go o ruchach Ulzany. Dodal tez ze ta banda zabila kolejnych 2 Amerykanow i potem skryla sie w gorach Mogollon Mountains. Ich sladem poszla kompania kawalerii prowadzona przez 10 Nawahow. Crook nakazal aby oddzial majora Briddle takze ruszyl przeciwko Ulzanie.
9 Grudnia niedaleko Papanosas doszlo do potyczki wojska z Ulzana. Apacze stracili 15 wierzchowcow, wszystkie koce i caly zapas zywnosci. Dowodca oddzialu powiadomil swych przelozonych ze oprocz wojownikow w grupie Ulzany jest teraz takze 6 kobiet i 1 dziecko. Nastepnego dnia Ulzana zaatakowal ranczo Lillie niedaleko zrodel rzeki Gila. Po zabiciu 3 Amerykanow Apacze znikli w pobliskich gorach.

Zwiadowca indianski 19 Grudnia 1885 Ulzana przygotowal zasadzke na oddzial porucznika Fountain'e prowadzonego przez Nawahow. Ci ostatni jednak sie opierali przed sprawdzeniem okolicznych gor i kanionow i jechali nie z przodu, ale za oddzialem !
Gdy wojsko wjechalo w gory padly strzaly. Jako pierwszy zostal trafiony doktor Maddox jadacy z zolnierzami. Drugim zabitym byl szeregowiec Wishart, uchodzacy za najsilniejszego w calym 8-ym Pulku Kawalerii. W sumie Apacze zabili 5 bialych. Porucznik Cabell i jeden z szeregowcow zostali ranni. Apacze nie poniesli strat i ponownie znikneli w gorach.

Nastepnie Apacze pojawili sie niedaleko Alma gdzie zabili napotkanego Amerykanina a jego woz spladrowali. Jeden z wojownikow znalazl w nim kolorowe mydlo, ktore wzial za "cos do jedzenia". Sprawilo to duzo uciechy jego kompanom. Na Boze Narodzenie general Crook zatelegrafowal do generala Sheridana ze grupa Ulzany zdobyla wiele koni na ranczu niedaleko Carlisle. Majac swieze wierzchowce Apacze byli nadal nieuchwytni.

Do poscigu wlaczyli sie porucznik Scott z 50 zwiadowcami Nawahow i porucznik McDonald z kompania kawalerii. 26 Grudnia Nawahowie odmowili kontynuowania misji zwiadowczej. Bez Indian zolnierze stracili trop grupy Ulzany, ktora teraz kierowala sie w strone granicy.
27 Grudnia Apacze zabili 2 bialych niedaleko Galeyville w gorach Chiricahua Mountains. Cztery kompanie kawalerii wyszlo z okolicznych fortow i ruszylo w poscig za Indianami. Gdy wydawalo sie ze tym razem Ulzana nie umknie, w gorach rozszalala sie zamiec sniezna. Snieg przykryl slady Apaczow, ktorzy juz spokojnie przekroczyli granice.

Rajd Ulzany trwal okolo 6 tygodni, czyli mnie wiecej tyle ile rajd Nany w 1881. Grupa Ulzany liczaca 9-12 wojownikow zabila 38 ludzi i uprowadzila 250 koni i mulow. Straty Ulzany wyniosly zaledwie 1-2 zabitych. Czyli rajd Ulzany byl jeszcze bardziej udany niz rajd Nany.
Grupa Ulzany dolaczyla w Meksyku do wiekszej grupy pod wodza Geronimo. Henry Daly nazwal wojownikow Ulzany Kozakami Gor Sierra Madre. O rajdzie Ulzany nakrecono dwa filmy. Jeden z nich to niemiecko-jugoslowianski "Ulzana, ostatnia walka Apacza" a drugi to amerykanski "Ulzana'a Raid" z Burtem Lancasterem. Oba filmy byly pokazywane w Polsce.

Zwiadowcy Apaczow
na sluzbie armii USA.
Obraz Howarda Terpninga. Wkrotce za Apaczami granice przekroczyl Crawford ze zwiadowcami indianskimi. W Meksyku byl juz oddzial kawalerii porucznika Davisa. Gdy Siebert zostal odwolany na jego miejsce przyszedl slynny Tom Horn. Horn objal dowodztwo nad oddzialem zwiadowcow indianskich.

Nastepnie za zgoda Meksyku granice przeszly kolejne oddzialy wojska z USA. Tym samym rozpoczela sie ostatnia kampania przeciwko Apaczom. Kampania ktora za kilka miesiecy zakonczy sie ostatecznym poddaniem sie Geronimo, Chihuahua, Mangasa i Ulzany.

Ulzana
Ulzana
(Fotografia zrobiona w niewoli.)

Geronimo 1885-86.
Czyli ostatnia walka Apacza.
W ciagu ponad roku, grupa 35-43 wojownikow pod wodza Geronimo
zabila ponad pol tysiaca ludzi po obu stronach granicy (okolo 85
Amerykanow i ponad 400 Meksykanow), spalila kilka rancz, zabrala
setki koni i sztuk bydla, i stoczyla wiele potyczek z oddzialami
amerykanskimi i meksykanskimi.

W 1885 z rezerwatu ucieklo ponad 140 osob, czyli 15-20 % szczepu Chiricahua z San Carlos. Grupa uciekinierow skladala sie z: 35 mezczyzn, 8 chlopcow, 101 kobiet i dzieci. Przez nastepne dni gazety na pograniczu pisaly ze plemie Apaczow weszlo na sciezke wojenna. Byla w nich mowa o setkach wojownikow Chiricahua zabijajacych "porzadnych obywateli Arizony."
Uciekinierow byloby duzo mniej niz 140 gdyby nie to ze Geronimo rozpowiedzial wczesniej ze porucznik Davis i dowdca zwiadowcow Chato zostali zabici przez Perico i jego dwoch przyjaciol. Obawiajac sie zemsty ze strony Amerykanow wodzowie Natchez i Chihuahua ze swymi ludzmi dolaczyli do zwolennikow Geronimo i razem uciekli z rezerwatu.

Wielu z tych Indian ktorzy pozostali w rezerwacie nielubili Geronimo. Niektorzy wzieli sobie konie i muly, ktore Geronimo zostawil w wiosce. Chato zagarnal pole jeczmienia nalezace do Geronimo i poszedl do porucznika Britton Davisa aby zmienil prawo wlasnosci na te pole. Oficer odmowil.
(Jason Betzinez ma str. 130 pisze: "Returning to our camps I found that some greedy Indians had already appropriated the horses which Geronimo's party had left behind, to which they had no right whatsoever. Furthermore subchief Chato had arbitarily claimed the field of barley which Geronimo and I had planted. He went to see Lieutenant Britton Davis to confirm his title to this field, but the lieutenant said no.")

Na czele grupy ktora uciekla z rezerwatu stal Geronimo. Wojownicy pochodzili z kilku roznych grup Apaczow Chiricahua. Bylo tez kilku Apaczow Zachodnich. Najwazniejsze osoby w grupie to:
Geronimo - lider uciekinierow, szaman, Bedonkohe Chiricahua
Chihuahua - wodz, Bedonkohe Chiricahua
Ulzana - brat wodza Chihuahua, Bedonkohe Chiricahua
Nana - wodz, weteran wielu wojen, Wschodni Chiricahua
Natchez - wodz, syn zmarlego wodza Cochise, Centralni Chiricahua
Mangas - wojownik, syn zamordowanego wodza Mangasa Coloradas
Lozen - kobieta, wojownik i szaman, siostra zabitego wodza Victorio
Dahteste - kobieta, wojownik

Wincheter model 1873.
- szybkostrzelny karabin
ktory podbil Dziki Zachod. Wojownicy ktorzy znajdowali sie w grupie Geronimo byli swietnie uzbrojeni. Wiekszosc posiadala nowoczesne wielostrzalowe karabiny i rewolwery. Tylko kilku mialo starsze modele broni. Sam Geronimo posiadal doskonaly wielostrzalowy Winchester. Wiekszosc wojownikow miala lornetki wojskowe (amerykanskie i meksykanskie). Jedynym problemem byla amunicja. Wojownicy Geronimo nie cenili broni meksykanskiej, uwazajac ja za znacznie gorszej jakosci od amerykanskiej.

Kampania przeciwko Geronimo toczyla sie na obszarze dwoch stanow w USA (Arizona i Nowy Meksyk) i dwoch prowincji w Meksyku (Sonora i Chihuahua). W wiekszosci sa to tereny gorzyste i wyzynne o suchym i goracym klimacie. Kampania trwala ponad rok, od polowy Maja 1885 do poczatku Wrzesnia 1886. A jesli wziac pod uwage grupke Mangasa, to do Pazdziernika tegoz roku. Po stronie indianskiej wzielo w niej udzial 35 wojownikow. Niektorzy historycy podaja liczbe 43 wojownikow, poniewaz twierdza ze tych 8 chlopcow w grupie bylo uzbrojonych.
W kampanie przeciwko Geronimo bylo zaangazowane bezposrednio i posrednio okolo 5.000 zolnierzy z fortow w Arizonie i Nowym Meksyku i kilkuset zwiadowcow indianskich. Do tego dochodza liczne oddzialy armii meksykanskiej. W wojnie Amerykanie uzyli koleji do szybkiego przerzutu wojsk i telegrafu do przekazywania wiadomosci.

Zabici przez Apaczy
Meksykanie w 1885 lub 1886 W ciagu tej kampanii grupa Geronimo poniosla dosc niskie straty, zaledwie 11 zabitych (w tym 6 wojownikow, 2 chlopcow, 2 kobiety i 1 dziecko).

Tych 35-43 wojownikow Apaczow dokonalo duzych zniszczen po obu stronach granicy. Po stronie meksykanskiej straty ocenia sie na 400-600 zabitych. Duza czesc zabitych w Meksyku to bezbronni wiesniacy, podrozni i pasterze. Do tego dochodza powazne zniszczenia materialne, jak np. spalone rancza i farmy, zabrane setki koni, mulow i sztuk bydla.
Po stronie amerykanskiej bylo prawie 100 zabitych (73-75 cywili, 10 zolnierzy, i ... 12 przyjaznych bialym Apaczow z rezerwatu). Wsrod zabitych cywili byli osadnicy, kowboje, poszukiwacze zlota i srebra, ranczerzy i podrozni.

Jak to wszystko sie ma do innych wojen indianskich ? Czy te 85 zabitych cywili i zolnierzy amerykanskich przez grupe Geronimo w ciagu prawie poltora roku to duzo czy malo ? Porownajmy to do innych innych wojen.

W Arizonie w ciagu dwoch lat (1869 i 1870) Apacze Chiricahua i Zachodni zabili okolo 200 Amerykanow.
W okresie zaledwie 4 miesiecy, od 12 Wrzesnia 1868 do 9 Lutego 1869, Poludniowi Oglala (Lakota-Sioux) i Czejeni zabili 158 cywili (mezczyzn, kobiet i dzieci). Ponadto do tego dochodzi kilkudziesieciu zabitych zolnierzy i zwiadowcow. W sumie okolo 200 zabitych.
W 1862 w stanie Minnesota Dakoci (Sioux) zabili rekordowa ilosc 527-877 cywili i zolnierzy.

Jesli wziac pod uwage tylko zabitych zolnierzy, czyli te najlepiej uzbrojona czesc spoleczenstwa to sprawa wyglada nastepujaca. Grupa Geronima zabila 10 zolnierzy podczas kampanii trwajacej okolo poltora roku (1885-86). W 1862 w stanie Minnesota Dakoci (Sioux) zabili 77 zolnierzy. W 1866 polaczone sily Lakotow (Sioux) i Czejenow calkowicie zniszczyly oddzial Fettermana liczacy 81 zolnierzy. W 1876 polaczone sily Lakotow (Sioux) i Czejenow pokonaly oddzialy amerykanskie pod dowodztwem Generala Custera w bitwie nad Little Bighorn w 1876 zabijajac 265 zolnierzy !

Teraz skupmy sie na stratach slabo uzbrojonych Meksykanow. Grupa Apaczow pod wodza Geronimo zabila 400-600 Meksykanow w ciagu okolo poltora roku (1885-86). W ciagu zaledwie kilku tygodni w 1840 roku Komancze zabili 473 Meksykanow (zolnierzy i cywili). W 1845 ofiarami Komanczow padlo 652 Meksykanow, a w ciagu kilku tygodni w 1847 az 821.
Jednak jak sie blizej przyjrzec danym i opisom wojen to Apacze wcale nie byli gorsi niz Komancze pod tym wzgledem. Grupka Geronimo liczyla zaledwie 45 wojownikow, ale za to swietnie uzbrojonych. Watahy Komanczow liczyly od 200 do 1.000 konnych wojownikow, szybko sie poruszajacych ale uzbrojonych glownie w luki, strzaly i lance. W sumie te dwa plemiona (Apaczow i Komanczow) byly rownorzednymi "ekspertami" w zabijaniu Meksykanow.

Tutaj jest mapa obszaru na ktorym rozegrala sie kampania przeciwko Geronimo
w latach 1885-1886. Wiekszosc historykow uznaje ja za ostatnia wojne indianska
ktora rozegrala sie w USA.

Massai !

Po poddaniu sie Geronimo okazalo sie ze nie wszyscy Apacze dotarli do Fortu Bowie. Okolo 10 km od tej placowki 3 wojownikow i 3 kobiety ucieklo w gory Chiricahua Mountains. Niektorzy twierdza ze bylo tam jeszcze jedno dziecko. Mimo natychmiastowego i bardzo dlugiego poscigu ze strony zolnierzy i zwiadowcow indianskich, grupka zdolala przekroczyc granice i wrocic do Meksyku.
Meksykanscy rurales
w poszukiwaniu Apaczow. Oprocz tych szesciu, w Meksyku przebywala mala grupka Mangasa, ktory przez wiekszosc czasu trzymal sie z dala od Geronimo. Po dwoch miesiacach poscigu tych 6 zostalo w koncu wytropionych przez meksykanskich rurales pod dowodztwem pulkownika ... Kosterlickiego.
Doszlo do walki w ktorej Meksykanie zabili pieciu Apaczow. Jedynie kobieta przezyla te starcie.
W Pazdzierniku 1886 po dlugim poscigu poddala sie grupka Mangasa. Zostali oni zaskoczeni przez kapitana Copper'a podczas marszu przez rozlegla rownine w poblizu gor Black Mountains w stanie Nowy Meksyk. Byl to wlasciwie jedyny przypadek w historii w ktorym Chiricahua poddali sie podczas bitwy.

Po niespodziewanej ucieczce z pociagu wiozacego Chiricahua do wiezienia na Florydzie, wojownik Massai pieszo wrocil do ziem ojczystych. Jego marsz poprzez kilka stanow trwal kilka miesiecy. Caly czas sie ukrywal aby uniknac aresztowania. Niesamowity wyczyn. Potem przebywal raz w Nowym Meksyku a raz w Arizonie. Jak trzeba bylo to znikal po drugiej stronie granicy, w gorach Sierra Madre. Niektorzy widzieli go takze w rezerwacie Mescalero Apaczow i w rezerwacie Zachodnich Apaczow. Massai mial ukrasc kobiete Mescalerom. W ciagu nastepnych 10 lat Massai zabil kilku osadnikow i poszukiwaczy zlota. Przynajmniej tak twierdza sami Amerykanie.

Chodzily sluchy ze oprocz Massai jest jeszcze kilku, lub kilkunastu Chiricahua, ukrywajacych sie w gorach Sierra Madre, ktorzy nigdy sie nie poddali Amerykanom. Ta grupka czasami spedzala czas w gorach Arizony i Nowego Meksyku. Niektorzy twierdzili ze Massai ze swoja kobieta polaczyli sie z nimi.

3 Grudnia 1895 Apacze zabili 2 osadnikow niedaleko Solomonville. 28 Marca 1896 ich ofiara padl jeszcze jeden osadnik mieszkajacy u podnoza gor Chiricahua Mountains. Wojsko wyruszylo przeciwko tym Apaczom w kwietniu 1896. Tym razem nie byla to kampania zakrojona na szeroka skale w ktorej uczestniczylo setki zolnierzy i zwiadowcow. Byla to akcja lokalna.
Doszlo do dwoch starc wojska z Apaczami na obszarze zwanym Cztery Rogi, tam gdzie schodza sie granice Arizony, Nowego Meksyku, Chihuahua i Sonory. Ale nie jest pewne czy po amerykanskiej czy meksykanskiej stronie.
Pierwsza potyczka miala miejsce 8 Maja 1896. Oddzialem 7-go Pulku Kawalerii (To ten sam pulk ktory byl prawie zniszczony przez Lakota Sioux w 1876 w bitwie nad Little Big Horn.) i grupa zwiadowcow dowodzil podporucznik Averill. Zolnierze znalezli wrogich Indian w pasmie Peloncillo Mountains w stanie Nowy Meksyk. (Niektorzy historycy twierdza ze w pasmie Guadelupe Mountains w Meksyku.) Averill napisal w raporcie ze jeden z Apaczow zostal albo zabity albo ciezko ranny. Zolnierze wzieli do niewoli jedne dziecko (dziewczynke), ktore znalezli w opuszczonym obozie. Zaskoczeni Indianie poza oddaniem kilku strzalow spoza drzewa nie stawiali wiekszego oporu i rozpierzchli sie.
Dwa lub trzy dni wyszedl z Fortu Granta niewielki oddzial porucznika Rice. W jego sklad wchodzilo zaledwie 4 zolnierzy i 3 zwiadowcow Apaczow Zachodnich. 12 Maja zwiadowcy natkneli sie na slad wrogich Indian w pasmie Peloncillo. Przez dwa dni zolnierze i zwiadowcy szli sladem Apaczow. 14 Maja tropy skrecily w strone doliny Animas Valley w stanie Nowy Meksyk. Porucznik Rice natknal sie na oddzial podporucznika Averill, ktory nadal byl w tej okolicy. Rice byl przekonany ze Apacze sa jeszcze po stronie amerykanskiej.
15 Maja oddzialki Rice'a i Averill'a razem wyruszyly z kanionu Guadelupe. Ich polaczone sily liczyly 12 zolnierzy, 10 zwiadowcow i 4 cywili z pobliskiego rancza. Rano 16 Maja zwiadowcy znalezli oboz Apaczow w dlugim kanionie Guadelupe na granicy. Poniewaz w Maju 1896 oddzialy amerykanskie nie mogly wejsc na terytorium Meksyku wiec Rice i Averill mieli nadzieje ze wrog nadal jest po stronie amerykanskiej.
17 Maja przed wschodem slonca oddzialki Rice'a i Averill'a podeszly pod oboz Apaczow. Wyraznie widzieli jak kobiety zaczely krzatac sie po obozie. Rice wydal rozkaz swoim indianskim zwiadowcom aby nie strzelac do kobiet i dzieci. Zolnierze i zwiadowcy rozpoznali wsrod Apaczow wojownika Adelnietze, ktory byl 10 lat temu razem z Geronimo, ale zamiast wtedy poddac sie to uciekl w gory.
Gdy zolnierze i zwiadowcy otworzyli ogien z karabinow, Adelnietze zostal trafiony i ranny ale mimo to zdolal uciec. Nastepnie kule posypaly sie w kierunku Massai ale zadna go nie trafila. Kobiety rzucily sie do panicznej ucieczki. Mimo ze zaden z wojownikow nie odpowiedzial ogniem i wszyscy Indianie rzucili sie do ucieczki Amerykanie nazywaja ten atak na oboz "bitwa" (ang: battle). W sumie byla to nieudana akcja poniewaz nie zmieniala sytuacji. Wrodzy Apacze byli nadal zywi i nadal na wolnosci. Amerykanie winili za to zwiadowcow indianskich, ktorzy odmowili podejscia blizej do obozu. Tak wiec zolnierze byli ograniczeni do strzelania na duza odleglosc, a wiec niezbyt skutecznie. Rice i Averill scigali Apaczy przez nastepne 48 godzin. W koncu znaleziono Adelnietze. Zmarl prawdopodobnie z uplywu krwi.

4 Czerwca 1896 oddzial amerykanski otrzymal pozwolenie od wladz meksykanskich na sciganie Apaczow w Meksyku. 21 Czerwca porucznik Yates dotarl do Pulpito Mountains, okolo 90 km po meksykanskiej stronie granicy. Tam zolnierze prowadzeni przez zwiadowcow indianskich natkneli sie na oboz Apaczow i przypuscili natychmiastowy szturm.
Apacze Zaskoczeni Indianie salwowali sie ucieczka. Biali zdobyli caly sprzet obozowy, zapasy amunicji i zywnosci i jedno dziecko. I tak jak w poprzednim starciu tak i teraz wojownicy nie odpowiedzieli strzalami na strzaly zolnierzy. Wedlug Porucznika Yatesa ucieklo 4 wojownikow, 4 kobiety i 1 dziecko.

Britt Wilson twierdzi ze Massai zostal w koncu zabity we Wrzesniu 1906.

Wedlug historyka Lyndy Sanchez, do drobnych starc miedzy Apaczami i osadnikami meksykanskimi i amerykanskimi dochodzilo az do lat 1930-ych !
Oddzialy wojska nie wziely udzialu w zadnej z tych potyczek.

W 1954 zostal nakrecony film "Apache" (Apacz) w ktorym role glowna zagral slynny Burt Lancaster. Rezyserem jest Robert Aldrich. Film opowiada o wojowniku Massai, przy czym jak przystalo na Hollywood, nie jest zbyt zgodny z prawda. Oczywiscie jest tez watek milosny. Moim zdaniem jedynym plusem tego filmu jest pozytywny stosunek do Indian. Film cieszyl sie umiarkowanym powodzeniem. Jego fragmenty mozna znalezc na internecie.

Fotografie gor Peloncillo gdzie ukrywal sie Massai >>

Mapa obszaru na ktorym rozegrala sie kampania przeciwko Geronimo w latach 1885-1886.
Wiekszosc historykow uznaje ja za ostatnia wojne indianska ktora rozegrala sie w USA.
Grupka Geronima uciekla z rezerwatu San Carlos (w gornej czesci mapy) i po przejsciu
przez poludniowa Arizone i Nowy Meksyk, zabijajac i rabujac, schronila sie w gorach
Sierra Madre w Meksyku (dolna czesc mapy). Kwatera dowodzenia wojskami ameryk.
dzialajacymi przeciwko nim znajdowala sie w Forcie Bowie, w Arizonie. Najpierw nimi
dowodzil General Crook a potem General Miles. Czarna przerywana linia oznacza linie
kolejowa. W tym czasie juz istnialo miasteczko Tombstone, jedne z najdzikszych na
Dzikim Zachodzie :-)
La guerra de Gerónimo en 1885 y 1886
en Estados Unidos y México.
La última guerra indio en Estados Unidos.

La guerra de Gerónimo en 1885 y 1886
en Estados Unidos y México.
La última guerra indio en Estados Unidos.

Mapa ponizej pokazuje wszystkie bitwy Apaczow, Nawahow i innych plemion i szczepow
zamieszkujacych Arizone i Nowym Meksyk z oddzialami armii USA w latach 1846 - 1886.
Gwiazdki koloru czerwonego oznaczaja bitwy i potyczki stoczone przez wojownikow
Apaczow zachodnich (ang. Western Apaches) z zolnierzami, rozowym Chiricahua, itd.
W lewym rogu mapy jest podana ilosc bitew i potyczek, oraz wodzowie i/lub znaczniejsi
wojownicy plemion i szczepow.
Apaches battles with US army.
Apaches batallas 1850-1886.
Mapa de la Apacheria,
apacheria de mexico localizacion

Apaches battles with US army.
Apaches batallas 1850-1886.
Mapa de la Apacheria,
apacheria de mexico localizacion