Duchowy
i materialny dorobek Indian (indiańska kultura)
AMERYKA
POŁUDNIOWA
(z encyklopedii PWN)
Obszar kulturowy Indian Ameryki
Południowej.
Obejmuje ludność żyjącą na południe od Arktyki,
zamieszkanej przez Eskimosów, i na północ od
Mezoameryki.
Wyodrębnia się następujące obszary
kulturowe:
1) Subarktyka - zamieszkana przez rozproszone plemiona
o słabo rozwiniętej organizacji ponadlokalnej: na
zachodzie Atapaskowie, na wschodzie Algonkini; główne
ich zajęcia: polowanie na ssaki lądowe, rybołówstwo i
zbieractwo; uboga kultura materialna, szamanizm; rodzinny
system władania terytorium łowieckim i dziedziczenie
tego prawa w linii męskiej; przeważał typ rodziny
patrylokalnej (patrylokalność).
2) Północno-Zachodnie Wybrzeże - zamieszkane przez
osiadłe plemiona, silnie zrónicowane językowo, m.in.
Kwakiutlowie, Tsimshian, Haida, Tlingit, Nutka; podstawy
gospodarki: polowania na ssaki morskie, rybołówstwo,
zbieractwo mięczaków morskich i roślin; dzięki
obfitości żywności i znacznych jej nadwyżek mogły
się rozwinąć złożone formy kultury: hierarchiczna
struktura społeczna, dziedziczne niewolnictwo, obrzędy
odprawiane przez szamanów i tajne stowarzyszenia, sztuka
i rzemiosło (duża specjalizacja); znaczne różnice
majątkowe i prestiżowe (podział na arystokrację,
pospólstwo i niewolników); rywalizacja o prestiż
odbywała się podczas potlaczu.
3) Płaskowyż - stykały się na nim wpływy kulturowe
sąsiednich obszarów; zamieszkujące go grupy, m.in.
Flathead, Klamath, Modoc, Nez Percé, Sahaptin, Szoszoni,
Yakima, były niewielkie, rozproszone i słabo
zorganizowane; zajmowały się rybołówstwem (połów
łososia), myślistwem i zbieractwem roślin; jednostką
polityczną była wioska lub co najwyżej kilka wsi;
organizacja plemienna oraz rodzinna zapożyczona od
Indian Wielkich Równin.
4) Wielkie Równiny i Prerie - Wielkie Równiny (suchy
step wyżynny) zamieszkiwały koczownicze plemiona, m.in.
Arapaho, Czarne Stopy, Czejenowie, Kiowa, Komancze i
Siuksowie; podstawą ich gospodarki było myślistwo
(polowania na bizony); zmiany zachodzące pod wpływem
kontaktów z Europejczykami doprowadziły w XVIII w. do
rozkwitu myślistwa i bujnego rozwoju kultury; gospodarka
Indian mieszkających na Preriach (wysoki step i
lasostep), m.in. Osedżowie, Paunisi, Kaddo, Mandanowie,
Omaha, miała charakter mieszany: przez część roku
zajmowali się uprawą ziemi i mieszkali w stałych
wioskach, jesienią polowali na bizony, prowadząc
koczowniczy tryb życia; organizacja plemienna;
szamanizm; tajne stowarzyszenia; najmniejszą jednostką
społeczną była wielka patrylinearna rodzina.
5) Wschodni Obszar Leśny - faktycznie dzielony na 2
odrębne obszary: Północno-Wschodni Obszar Leśny -
zamieszkany m.in. przez Irokezów, Huronów, Delawarów,
Mohikanów, i Południowo-Wschodni Obszar - zamieszkany
przez tzw. Pięć Cywilizowanych Plemion (Czerokezi,
Chickasaw, Choctaw Krikowie i Seminole); ich głównym
zajęciem była uprawa ziemi uzupełniana myślistwem i
zbieractwem; uprawianie roślin prowadziło do
osiadłości, zakładania dużych często osad;
umiejętność uprawy roli została przeniesiona albo
bezpośrednio z Mezoameryki, albo z Południowego
Zachodu; w kulturze i sztuce wyraźne wpływy
mezoamerykańskie, zwłaszcza w południowo-wschodniej
części obszaru; hierarchiczna struktura społeczna;
najmniejszą jednostką społeczną była matrylinearna
wielka rodzina (matrylinearność), której przewodziła
najstarsza kobieta; organizacja plemienna z silną
scentralizowaną władzą wodzów; bogate życie
obrzędowe (m.in. cykl doroczny związany z uprawą
kukurydzy).
6) Kalifornia - zamieszkana przez wielką liczbę małych
grup, zróżnicowanych fizycznych, językowo i kulturowo,
m.in. Pomo, Wintun, Maidu, Miwok, Yurok; podstawą ich
gospodarki było głównie zbieractwo, w mniejszym
stopniu myślistwo i rybołówstwo; sprzyjające
środowisko zapewniało obfitość pożywienia; struktura
społeczna i polityczna słabo rozwinięte,
najważniejszą jednostką społeczną była wielka
rodzina patrylokalna; najbardziej pokojowo usposobieni,
zostali niemal doszczętnie wytępieni przez białych.
7) Kalifornia Dolna - o kulturze zamieszkujących tu
Indian niewiele wiemy, gdyż wcześnie zostali wytępieni
lub zasymilowani.
8) Wielka Kotlina - na obszarze tym mieszkały
koczownicze plemiona zbieracko-myśliwskie, m.in.
Szoszoni, Pajuci i Ute; z powodu skrajnie trudnych
warunków klimatycznych (obszary pustynne i
półpustynne) ich sposób życia nie zmieniał się w
ciągu stuleci; uboga kultura materialna i społeczna;
szamanizm; podstawową jednostką społeczną była
niewielka rodzina; brak organizacji politycznej i
ponadlokalnej.
9) Południowy Zachód - zamieszkiwały plemiona
osiadłych rolników, m.in. Pueblo (Hopi, Zuni), Pimowie,
Papago, Yuma, Apacze i Nawahowie; obszar ten pozostawał
pod wpływem kultury mezoamerykańskiej, wcześnie
przejęto stamtąd uprawę roślin oraz rzemiosło
(garncarstwo, tkactwo, plecionkarstwo, rzeźbienie w
kamieniu); w początku n.e. rolnictwo zakorzeniło się
tu i rozprzestrzeniło dając początek 3 kulturom:
Mogollon, Anasazi i Hohokam; najstarszą tradycję
rolniczą reprezentowali Pueblo oraz Yuma.
Zmiany kulturowe wraz zetknieciem z cywilizacja
europejską
Pod wpływem kontaktów z cywilizacją białego
człowieka w życiu poszczególnych plemion dokonywały
się głębokie przeobrażenia. Historia Indian stopniowo
wchodziła w krąg historii politycznej mocarstw
kolonialnych, a następnie USA i Kanady. Kontakty Indian
z kolonistami europejskimi przybyłymi do Ameryki
Północnej zmieniły się w USA w XIX w. w stan stałej
wojny; walki i zbrojny opór Indian zakończyła
definitywnie masakra Siuksów w Wounded Knee w Dakocie
Południowej (1890).
Biali osadnicy wykorzystywali tradycyjne międzyplemienne
waśnie do zwalczania Indian Jedną z przyczyn wojen
było nieprzestrzeganie przez osadników warunków
traktatów zawieranych z Indianami W 1778-1871 rząd USA
podpisał z Indianami 389 traktatów, uznając plemiona
za suwerenne jednostki polityczne (1871 Kongres zakazał
ich dalszego podpisywania); większość dotyczyła cesji
ziem plemiennych na rzecz USA w zamian za dobra
materialne i wyznaczenie nowych terenów plemiennych
(sądy rozpatrujące po 1946 skargi indiańskie i
żądania zwrotu zagrabionego majątku uznały, iż
większość traktatów była nieuczciwa). Konstytucja
federalna 1787 potwierdziła przyjęte wcześniej wobec
Indian zobowiązania niezabierania im ziemi bez ich
zgody. Państwo przejmując ziemię przydzielało
Indianom rezerwaty - tereny, które były własnością
plemienną. Do 1830 rząd USA zawarł traktaty z
Indianami zamieszkującymi obszary w dolinach rzeki Ohio
i przesunął ich tereny plemienne poza rzekę Missisipi.
W 1830 pod presją plantatorów z Południa i po odkryciu
złota w Georgii uchwalono ustawę o wysiedleniu Indian
(Indian Removal Act), na mocy której przesiedlono
przymusowo Indian z południowo-wschodnich USA, tzn.
Pięć Cywilizowanych Plemion, na tzw. Terytorium
Indiańskie (obecnie stan Oklahoma); w drodze zmarły
tysiące Indian, dotyczyło to głównie Czerokezów. W
1824 utworzono (w ramach Departamentu Wojny) Biuro do
spraw Indian, kierujące i zarządzające wszystkimi
sprawami ludności tubylczej.
Do 1890 większość Indian została osadzona w
rezerwatach, których powstało ok. 200. Przesiedlenia na
tereny odmienne od dotychczas zajmowanych spowodowały
konieczność zmiany przez Indian stylu życia. Dla grup
koczujących myśliwych szczególnie dotkliwe były
ograniczenia przestrzenne. Plan
"ucywilizowania" Indian miał na celu
przejęcie przez nich sposobów gospodarowania i
wartości reprezentowanych przez Europejczyków. Celowi
temu miał służyć system oświaty. Wprowadzono przymus
nauki dla dzieci indiańskich; od 1870 zaczęto budować
dla nich zbiorcze szkoły z internatami. Prawnie
zabroniono praktykowania niektórych indiańskich
rytuałów religijnych: Tańca Słońca na Wielkich
Równinach, ofiar z ludzi składanych przez niektóre
grupy Południowego Wschodu oraz ludożerstwa
występującego u ludów Wybrzeża
Północno-Zachodniego. Dezorganizacja życia
społecznego połączona z intensywną indoktrynacją
chrześcijańską sprzyjały pojawieniu się ruchów
religijnych, np. Tańca Duchów w Kalifornii (1870) i na
Wielkich Równinach (1889), oraz synkretycznych religii,
np. religii Długiego Domu, założonej wśród Irokezów
przez proroka Handsome Lake'a, shakeryzmu wśród
Saliszów, zapoczątkowanego przez J. Slocuma, oraz
pejotyzmu, który powstał w XIX w. na południu Wielkich
Równin. W 1887 na mocy ustawy ogólnej o nadaniu ziemi
(General Allotment Act) rozpoczął się podział ziem
plemiennych na indywidualne działki i zmiana systemu
funkcjonowania rezerwatów, zlikwidowano w ten sposób
ekonomiczne podstawy wspólnoty plemiennej.
W 1924 Indianom nadano obywatelstwo USA. Ustawa o
reorganizacji Indian (Indian Reorganization Act) z 1934
uznawała plemiona za jednostki polityczne, przywracała
plemienne prawa i własność ziemi, zezwalała na
tworzenie samorządu plemiennego, którego działalność
kontrolowało Biuro do spraw Indian (jego kompetencje
objęły na mocy tej ustawy także szkolnictwo i ochronę
zdrowia Indian), chroniła bogactwa naturalne na terenach
posiadanych przez Indian i przyczyniła się do
powiększenia areału indiańskich ziem plemiennych oraz
wspierała tworzenie przedsiębiorstw indiańskich.
W 1950 rozpoczęto realizację polityki stopniowej
likwidacji rezerwatów, przesiedleń do miast, programu
pomocy dla Indian pragnących tam mieszkać i pracować,
znoszenia specjalnego statusu Indian; spowodowało to
asymilację części Indian oraz zupełny rozpad
niektórych społeczności indiańskich; 1968 wydano
ustawę o ochronie praw obywatelskich Indian, która
gwarantowała im swobodę wyznania, praktyk religijnych,
wypowiedzi, publikacji, zgromadzeń, wysyłania petycji
oraz ochronę własności. W 1980 tylko ok. 25% Indian
mieszkało w rezerwatach. Programy na rzecz wzrostu
poziomu oświaty, kwalifikacji oraz ogólnego
przystosowania Indian do życia w społeczeństwie
amerykańskim przyniosły pewne rezultaty. Młode
pokolenie jest lepiej wykształcone, ma wyższe dochody i
jest mniej narażone na bezrobocie. W dalszym ciągu
jednak wysoki jest wskaźnik spożycia alkoholu,
podwyższona śmiertelność i liczba samobójstw. Dla
większości język angielski jest obecnie podstawowy lub
tak dobrze znany jak język rodzimy; część plemion
zatraciła własne języki w ogóle.
W latach 40. XX w. narodziły się wśród Indian
nowoczesne ruchy społeczno-polityczne i powstało wiele
indiańskich organizacji, m.in. 1944 Narodowy Kongres
Indian Amerykańskich. W latach 60. wraz z ruchem
kontestacji pojawił się radykalizm (społeczny i
polityczny) młodego pokolenia Indian: powstał ruch
Indiańska Siła (ang. Red Power), z którego 1968
wyłonił się Ruch Indian Amerykańskich, 1961 studenci
indiańscy założyli Narodową Radę Młodzieży
Indiańskiej; oba ugrupowania domagały się
samodzielności plemion i zniesienia opieki rządu oraz
przestrzegania przez władze zobowiązań wobec Indian,
były krytyczne wobec Narodowego Kongresu Indian
Amerykańskich, reprezentującego ich zdaniem jedynie
interesy bogatych, zasymilowanych Indian oraz
administracji rządowej, w tym Biura do spraw Indian.
Poza tym powstało wiele organizacji plemiennych,
międzyplemiennych i panindiańskich ( patrz: panindianizm),
m.in. Zjednoczenie Plemion Siuksów w Dakocie Północnej
i Południowej, Tubylcza Federacja w stanie Waszyngton
(1963), zaś Indianie mieszkający w miastach założyli
Komitet Protestu Indian Miejskich. Indiańscy
radykałowie podejmowali głośne akcje protestacyjne:
okupację wyspy Alcatraz (1969), okupację Wounded Knee
(1973), tzw. długi marsz na miasto Waszyngton (1978);
ich celem było zwrócenie uwagi opinii publicznej na
problem dyskryminacji Indian oraz podkreślenie prawa
Indian do odebranej im ziemi.
Sytuacja Indian w Kanadzie była znacznie korzystniejsza
niż w USA. W XVII i XVIII w. największym
zainteresowaniem wśród kolonistów europejskich
cieszył się handel futrami, prowadzony na dużą skalę
przez Kompanię Hudsońską; do jego prowadzenia
potrzebni byli indiańscy myśliwi; dlatego też biali
osadnicy wyparli Indian tylko z południowej Kanady, na
pozostałym obszarze tradycyjny sposób życia pozostał
w dużym stopniu nie zmieniony. Jezuitom francuskim
udało się nawrócić znacznie większą liczbę Indian
niż protestanckim misjom w USA. Niekorzystne warunki
klimatyczne, ograniczające w znacznym stopniu napływ
białych osadników, oraz rozproszenie małych
zbiorowości plemiennych na dużym obszarze umożliwiły
Indianom kanadyjskim zachowanie względnej
niezależności i elementów tradycyjnej kultury. W
latach 60. XX w. także Indianie kanadyjscy powołali
własne organizacje, m.in. Narodową Radę Indian Kanady.
[patrz także georaficzne i językowe podziały Ameryki
Południowej: Geografia i podział plemienny Indian
Ameryki Południowej
/ Języki
Indian Ameryki Południowej / ]
|
