Kultura Indian Ameryki Południowej

Duchowy i materialny dorobek Indian (indiańska kultura) - AMERYKA POŁUDNIOWA

(z encyklopedii PWN)
Obszar kulturowy Indian Ameryki Południowej.

Obejmuje ludność żyjącą na południe od Arktyki, zamieszkanej przez Eskimosów, i na północ od Mezoameryki.

Wyodrębnia się następujące obszary kulturowe:

1) Subarktyka - zamieszkana przez rozproszone plemiona o słabo rozwiniętej organizacji ponadlokalnej: na zachodzie Atapaskowie, na wschodzie Algonkini; główne ich zajęcia: polowanie na ssaki lądowe, rybołówstwo i zbieractwo; uboga kultura materialna, szamanizm; rodzinny system władania terytorium łowieckim i dziedziczenie tego prawa w linii męskiej; przeważał typ rodziny patrylokalnej (patrylokalność).

2) Północno-Zachodnie Wybrzeże - zamieszkane przez osiadłe plemiona, silnie zrónicowane językowo, m.in. Kwakiutlowie, Tsimshian, Haida, Tlingit, Nutka; podstawy gospodarki: polowania na ssaki morskie, rybołówstwo, zbieractwo mięczaków morskich i roślin; dzięki obfitości żywności i znacznych jej nadwyżek mogły się rozwinąć złożone formy kultury: hierarchiczna struktura społeczna, dziedziczne niewolnictwo, obrzędy odprawiane przez szamanów i tajne stowarzyszenia, sztuka i rzemiosło (duża specjalizacja); znaczne różnice majątkowe i prestiżowe (podział na arystokrację, pospólstwo i niewolników); rywalizacja o prestiż odbywała się podczas potlaczu.

3) Płaskowyż - stykały się na nim wpływy kulturowe sąsiednich obszarów; zamieszkujące go grupy, m.in. Flathead, Klamath, Modoc, Nez Percé, Sahaptin, Szoszoni, Yakima, były niewielkie, rozproszone i słabo zorganizowane; zajmowały się rybołówstwem (połów łososia), myślistwem i zbieractwem roślin; jednostką polityczną była wioska lub co najwyżej kilka wsi; organizacja plemienna oraz rodzinna zapożyczona od Indian Wielkich Równin.

4) Wielkie Równiny i Prerie - Wielkie Równiny (suchy step wyżynny) zamieszkiwały koczownicze plemiona, m.in. Arapaho, Czarne Stopy, Czejenowie, Kiowa, Komancze i Siuksowie; podstawą ich gospodarki było myślistwo (polowania na bizony); zmiany zachodzące pod wpływem kontaktów z Europejczykami doprowadziły w XVIII w. do rozkwitu myślistwa i bujnego rozwoju kultury; gospodarka Indian mieszkających na Preriach (wysoki step i lasostep), m.in. Osedżowie, Paunisi, Kaddo, Mandanowie, Omaha, miała charakter mieszany: przez część roku zajmowali się uprawą ziemi i mieszkali w stałych wioskach, jesienią polowali na bizony, prowadząc koczowniczy tryb życia; organizacja plemienna; szamanizm; tajne stowarzyszenia; najmniejszą jednostką społeczną była wielka patrylinearna rodzina.

5) Wschodni Obszar Leśny - faktycznie dzielony na 2 odrębne obszary: Północno-Wschodni Obszar Leśny - zamieszkany m.in. przez Irokezów, Huronów, Delawarów, Mohikanów, i Południowo-Wschodni Obszar - zamieszkany przez tzw. Pięć Cywilizowanych Plemion (Czerokezi, Chickasaw, Choctaw Krikowie i Seminole); ich głównym zajęciem była uprawa ziemi uzupełniana myślistwem i zbieractwem; uprawianie roślin prowadziło do osiadłości, zakładania dużych często osad; umiejętność uprawy roli została przeniesiona albo bezpośrednio z Mezoameryki, albo z Południowego Zachodu; w kulturze i sztuce wyraźne wpływy mezoamerykańskie, zwłaszcza w południowo-wschodniej części obszaru; hierarchiczna struktura społeczna; najmniejszą jednostką społeczną była matrylinearna wielka rodzina (matrylinearność), której przewodziła najstarsza kobieta; organizacja plemienna z silną scentralizowaną władzą wodzów; bogate życie obrzędowe (m.in. cykl doroczny związany z uprawą kukurydzy).

6) Kalifornia - zamieszkana przez wielką liczbę małych grup, zróżnicowanych fizycznych, językowo i kulturowo, m.in. Pomo, Wintun, Maidu, Miwok, Yurok; podstawą ich gospodarki było głównie zbieractwo, w mniejszym stopniu myślistwo i rybołówstwo; sprzyjające środowisko zapewniało obfitość pożywienia; struktura społeczna i polityczna słabo rozwinięte, najważniejszą jednostką społeczną była wielka rodzina patrylokalna; najbardziej pokojowo usposobieni, zostali niemal doszczętnie wytępieni przez białych.

7) Kalifornia Dolna - o kulturze zamieszkujących tu Indian niewiele wiemy, gdyż wcześnie zostali wytępieni lub zasymilowani.

8) Wielka Kotlina - na obszarze tym mieszkały koczownicze plemiona zbieracko-myśliwskie, m.in. Szoszoni, Pajuci i Ute; z powodu skrajnie trudnych warunków klimatycznych (obszary pustynne i półpustynne) ich sposób życia nie zmieniał się w ciągu stuleci; uboga kultura materialna i społeczna; szamanizm; podstawową jednostką społeczną była niewielka rodzina; brak organizacji politycznej i ponadlokalnej.

9) Południowy Zachód - zamieszkiwały plemiona osiadłych rolników, m.in. Pueblo (Hopi, Zuni), Pimowie, Papago, Yuma, Apacze i Nawahowie; obszar ten pozostawał pod wpływem kultury mezoamerykańskiej, wcześnie przejęto stamtąd uprawę roślin oraz rzemiosło (garncarstwo, tkactwo, plecionkarstwo, rzeźbienie w kamieniu); w początku n.e. rolnictwo zakorzeniło się tu i rozprzestrzeniło dając początek 3 kulturom: Mogollon, Anasazi i Hohokam; najstarszą tradycję rolniczą reprezentowali Pueblo oraz Yuma.

Zmiany kulturowe wraz zetknieciem z cywilizacja europejską

Pod wpływem kontaktów z cywilizacją białego człowieka w życiu poszczególnych plemion dokonywały się głębokie przeobrażenia. Historia Indian stopniowo wchodziła w krąg historii politycznej mocarstw kolonialnych, a następnie USA i Kanady. Kontakty Indian z kolonistami europejskimi przybyłymi do Ameryki Północnej zmieniły się w USA w XIX w. w stan stałej wojny; walki i zbrojny opór Indian zakończyła definitywnie masakra Siuksów w Wounded Knee w Dakocie Południowej (1890).

Biali osadnicy wykorzystywali tradycyjne międzyplemienne waśnie do zwalczania Indian Jedną z przyczyn wojen było nieprzestrzeganie przez osadników warunków traktatów zawieranych z Indianami W 1778-1871 rząd USA podpisał z Indianami 389 traktatów, uznając plemiona za suwerenne jednostki polityczne (1871 Kongres zakazał ich dalszego podpisywania); większość dotyczyła cesji ziem plemiennych na rzecz USA w zamian za dobra materialne i wyznaczenie nowych terenów plemiennych (sądy rozpatrujące po 1946 skargi indiańskie i żądania zwrotu zagrabionego majątku uznały, iż większość traktatów była nieuczciwa). Konstytucja federalna 1787 potwierdziła przyjęte wcześniej wobec Indian zobowiązania niezabierania im ziemi bez ich zgody. Państwo przejmując ziemię przydzielało Indianom rezerwaty - tereny, które były własnością plemienną. Do 1830 rząd USA zawarł traktaty z Indianami zamieszkującymi obszary w dolinach rzeki Ohio i przesunął ich tereny plemienne poza rzekę Missisipi. W 1830 pod presją plantatorów z Południa i po odkryciu złota w Georgii uchwalono ustawę o wysiedleniu Indian (Indian Removal Act), na mocy której przesiedlono przymusowo Indian z południowo-wschodnich USA, tzn. Pięć Cywilizowanych Plemion, na tzw. Terytorium Indiańskie (obecnie stan Oklahoma); w drodze zmarły tysiące Indian, dotyczyło to głównie Czerokezów. W 1824 utworzono (w ramach Departamentu Wojny) Biuro do spraw Indian, kierujące i zarządzające wszystkimi sprawami ludności tubylczej.

Do 1890 większość Indian została osadzona w rezerwatach, których powstało ok. 200. Przesiedlenia na tereny odmienne od dotychczas zajmowanych spowodowały konieczność zmiany przez Indian stylu życia. Dla grup koczujących myśliwych szczególnie dotkliwe były ograniczenia przestrzenne. Plan "ucywilizowania" Indian miał na celu przejęcie przez nich sposobów gospodarowania i wartości reprezentowanych przez Europejczyków. Celowi temu miał służyć system oświaty. Wprowadzono przymus nauki dla dzieci indiańskich; od 1870 zaczęto budować dla nich zbiorcze szkoły z internatami. Prawnie zabroniono praktykowania niektórych indiańskich rytuałów religijnych: Tańca Słońca na Wielkich Równinach, ofiar z ludzi składanych przez niektóre grupy Południowego Wschodu oraz ludożerstwa występującego u ludów Wybrzeża Północno-Zachodniego. Dezorganizacja życia społecznego połączona z intensywną indoktrynacją chrześcijańską sprzyjały pojawieniu się ruchów religijnych, np. Tańca Duchów w Kalifornii (1870) i na Wielkich Równinach (1889), oraz synkretycznych religii, np. religii Długiego Domu, założonej wśród Irokezów przez proroka Handsome Lake'a, shakeryzmu wśród Saliszów, zapoczątkowanego przez J. Slocuma, oraz pejotyzmu, który powstał w XIX w. na południu Wielkich Równin. W 1887 na mocy ustawy ogólnej o nadaniu ziemi (General Allotment Act) rozpoczął się podział ziem plemiennych na indywidualne działki i zmiana systemu funkcjonowania rezerwatów, zlikwidowano w ten sposób ekonomiczne podstawy wspólnoty plemiennej.

W 1924 Indianom nadano obywatelstwo USA. Ustawa o reorganizacji Indian (Indian Reorganization Act) z 1934 uznawała plemiona za jednostki polityczne, przywracała plemienne prawa i własność ziemi, zezwalała na tworzenie samorządu plemiennego, którego działalność kontrolowało Biuro do spraw Indian (jego kompetencje objęły na mocy tej ustawy także szkolnictwo i ochronę zdrowia Indian), chroniła bogactwa naturalne na terenach posiadanych przez Indian i przyczyniła się do powiększenia areału indiańskich ziem plemiennych oraz wspierała tworzenie przedsiębiorstw indiańskich.

W 1950 rozpoczęto realizację polityki stopniowej likwidacji rezerwatów, przesiedleń do miast, programu pomocy dla Indian pragnących tam mieszkać i pracować, znoszenia specjalnego statusu Indian; spowodowało to asymilację części Indian oraz zupełny rozpad niektórych społeczności indiańskich; 1968 wydano ustawę o ochronie praw obywatelskich Indian, która gwarantowała im swobodę wyznania, praktyk religijnych, wypowiedzi, publikacji, zgromadzeń, wysyłania petycji oraz ochronę własności. W 1980 tylko ok. 25% Indian mieszkało w rezerwatach. Programy na rzecz wzrostu poziomu oświaty, kwalifikacji oraz ogólnego przystosowania Indian do życia w społeczeństwie amerykańskim przyniosły pewne rezultaty. Młode pokolenie jest lepiej wykształcone, ma wyższe dochody i jest mniej narażone na bezrobocie. W dalszym ciągu jednak wysoki jest wskaźnik spożycia alkoholu, podwyższona śmiertelność i liczba samobójstw. Dla większości język angielski jest obecnie podstawowy lub tak dobrze znany jak język rodzimy; część plemion zatraciła własne języki w ogóle.

W latach 40. XX w. narodziły się wśród Indian nowoczesne ruchy społeczno-polityczne i powstało wiele indiańskich organizacji, m.in. 1944 Narodowy Kongres Indian Amerykańskich. W latach 60. wraz z ruchem kontestacji pojawił się radykalizm (społeczny i polityczny) młodego pokolenia Indian: powstał ruch Indiańska Siła (ang. Red Power), z którego 1968 wyłonił się Ruch Indian Amerykańskich, 1961 studenci indiańscy założyli Narodową Radę Młodzieży Indiańskiej; oba ugrupowania domagały się samodzielności plemion i zniesienia opieki rządu oraz przestrzegania przez władze zobowiązań wobec Indian, były krytyczne wobec Narodowego Kongresu Indian Amerykańskich, reprezentującego ich zdaniem jedynie interesy bogatych, zasymilowanych Indian oraz administracji rządowej, w tym Biura do spraw Indian. Poza tym powstało wiele organizacji plemiennych, międzyplemiennych i panindiańskich ( patrz: panindianizm), m.in. Zjednoczenie Plemion Siuksów w Dakocie Północnej i Południowej, Tubylcza Federacja w stanie Waszyngton (1963), zaś Indianie mieszkający w miastach założyli Komitet Protestu Indian Miejskich. Indiańscy radykałowie podejmowali głośne akcje protestacyjne: okupację wyspy Alcatraz (1969), okupację Wounded Knee (1973), tzw. długi marsz na miasto Waszyngton (1978); ich celem było zwrócenie uwagi opinii publicznej na problem dyskryminacji Indian oraz podkreślenie prawa Indian do odebranej im ziemi.

Sytuacja Indian w Kanadzie była znacznie korzystniejsza niż w USA. W XVII i XVIII w. największym zainteresowaniem wśród kolonistów europejskich cieszył się handel futrami, prowadzony na dużą skalę przez Kompanię Hudsońską; do jego prowadzenia potrzebni byli indiańscy myśliwi; dlatego też biali osadnicy wyparli Indian tylko z południowej Kanady, na pozostałym obszarze tradycyjny sposób życia pozostał w dużym stopniu nie zmieniony. Jezuitom francuskim udało się nawrócić znacznie większą liczbę Indian niż protestanckim misjom w USA. Niekorzystne warunki klimatyczne, ograniczające w znacznym stopniu napływ białych osadników, oraz rozproszenie małych zbiorowości plemiennych na dużym obszarze umożliwiły Indianom kanadyjskim zachowanie względnej niezależności i elementów tradycyjnej kultury. W latach 60. XX w. także Indianie kanadyjscy powołali własne organizacje, m.in. Narodową Radę Indian Kanady.

[patrz także georaficzne i językowe podziały Ameryki Południowej: Geografia i podział plemienny Indian Ameryki Południowej / Języki Indian Ameryki Południowej / ]